Άγνωστες λεπτομέρειες από την αντιζυριχική στάση του Γ. Σεφέρη

Του Νίκου Παπαναστασίου*

Με τη φράση «μ’ αυτά θα φέρετε τους Τούρκους στην Κύπρο», ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης έφερε προ των ευθυνών του τον υπουργό Εξωτερικών της Ελλάδας Ευάγγελο Αβέρωφ, όταν, το Δεκέμβρη του 1958, ο Τούρκος ΥΠΕΞ Φατίν Ζορλού έβαλε στο τραπέζι στο Παρίσι σχέδιο λύσης του Κυπριακού.

Ο Σεφέρης ήταν τότε πρεσβευτής της Ελλάδας στο Λονδίνο και, μόλις έλαβε γνώση του τουρκικού σχεδίου -στο οποίο στηρίχθηκαν οι Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου- έσπευσε να στείλει οργίλο υπόμνημα στον πολιτικό του προϊστάμενο. Εις μάτην, όμως, αφού το «ψητό» ήταν ήδη έτοιμο, με βάση και τα λεχθέντα λίγες μόνο ημέρες πριν από τον Πρωθυπουργό της Ελλάδας Κωνσταντίνο Καραμανλή, ότι «το Κυπριακό έχει μεταβληθεί σε εθνική γάγγραινα και αποτελεί εθνική περιπέτεια στην οποία σύρεται η Ελλάς και η μόνη λύση που απομένει είναι μια απ’ ευθείας συνεννόηση με τους Τούρκους» (Βουλή των Ελλήνων, 14.12.1958).

Η διακήρυξη Καραμανλή, που είχε στηριχθεί και στη δήλωση Μακαρίου στη Βρετανίδα βουλευτή Μπάρμπαρα Κασλ για στροφή στην ανεξαρτησία αντί στην Ένωση, τον Σεπτέμβρη του ίδιου χρόνου, απετέλεσε ουσιαστικά την εκκίνηση της μυστικής διπλωματίας και των διαβουλεύσεων μεταξύ ανώτατων πολιτικών ιθυνόντων της Ελλάδος και της Τουρκίας που οδήγησαν στη Συμφωνία της Ζυρίχης.

Συνεργάτες στην ετοιμασία του σχεδίου που παρουσίασε στη γαλλική πρωτεύουσα ο Ζορλού υπήρξαν ασφαλώς οι Βρετανοί, αλλά και οι Αμερικανοί, σύμφωνα με τον Τούρκο πρεσβευτή στην Αθήνα, Βεργκίν. Όπως χαρακτηριστικά έγραψε, «σημαντικό ρόλο στην αίσια λήξη της κυπριακής διαμάχης υπέρ της Τουρκίας έπαιξαν οι Η.Π.Α.»

Το υπόμνημα Σεφέρη, στο οποίο εκφραζόταν επίσης η κάθετη αντίδραση του νομπελίστα ποιητή στον διαμοιρασμό της εξουσίας στην Κύπρο (70%-30%) και κυρίως στην αποδοχή της Τουρκίας ως εγγυήτριας δύναμης με δικαίωμα μονομερούς επέμβασης στην Κύπρο, εξόργισε τον Αβέρωφ. Αυτός δε ήταν και ο λόγος που ο Σεφέρης δεν κλήθηκε στη συζητήσεις στη Ζυρίχη, όπως συνέβη με τον Τούρκο συνάδελφό του στο Λονδίνο. Αλλά και οι Άγγλοι είχαν δείξει την έχθρα τους προς τον Σεφέρη, με πλέον χαρακτηριστική τη «σύσταση» του πρέσβη τους στην Αθήνα προς το Φόρεϊν Όφις, όταν ο ποιητής προτεινόταν για να τοποθετηθεί στην αγγλική πρωτεύουσα, ότι «ήταν ολίγον βαρήκοος και πολύ ενωτικός»!

«Η τραγωδία προχωρεί, το παιδί χειροτερεύει!..»

Ο Σεφέρης, και μετά το υπόμνημά του προς Αβέρωφ, έδειχνε την ανησυχία του για την τροπή που έπαιρναν τα πράγματα στο Κυπριακό.

«Η τραγωδία προχωρεί», έγραφε από το Λονδίνο στη γυναίκα του, στις 26 Ιανουαρίου 1959, και συμπλήρωνε: «Το κρίμα είναι ότι η ατζαμοσύνη έγινε και ποιος το πληρώνει;» Γνωρίζοντας, επίσης, ότι η αλληλογραφία προς τη γυναίκα του Μαρώ ανοιγόταν (!), γράφει υπαινικτικά, συνθηματικά προς αυτήν μόλις πήρε τις πρώτες πληροφορίες από τη Ζυρίχη:«...Τ' απόγευμα είχα νέα από την Ελβετία· το παιδί χειροτερεύει· οι γιατροί της Αθήνας έκαμαν ασυγχώρητες ανοησίες... Είναι απίστευτο τι στραβομάρες μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι κι επειδή πήραν μια φορά τον κατήφορο, να επιμένουν να κατρακυλήσουν ώς τον πάτο. Τώρα δεν είναι απίστευτο να φέρουν το παιδί και εδώ (εντός των ημερών). Τους εδώ γιατρούς τους ξέρεις. Ο Θεός να βοηθήσει!..» (9.2.1959).

ΠΡΟΒΛΕΨΕ, δηλαδή, ο διπλωμάτης Σεφέρης την καταβαράθρωση του Κυπριακού «μέχρι τον πάτο» σε βάρος της ελληνικής πλευράς, αλλά και τη συνέχεια-τέλος που δόθηκε στο Λονδίνο, με την επισήμανση για τους «εδώ γιατρούς», εννοώντας καθαρά τους Άγγλους πολιτικούς. Πολύ δηκτική ακόμα η καταγραφή που έκανε στο ημερολόγιό του:

«Καραμανλής-Αβέρωφ πάνε να συναντήσουν Ζορλού-Μεντερές Ζυρίχη. Ό,τι και να λένε νομίζω νύμφη κουκουλώθηκε· δε λυπάμαι για τίποτε απ' ό,τι έκανα - εύχομαι να μη λυπούμαι γι' αυτούς»…

«Πάει να τα κάνει θάλασσα»

Όταν, στις 15 Φεβρουαρίου ’59 ο Μακάριος έφτασε στο Λονδίνο, τον υποδέχτηκε ο Σεφέρης, ο οποίος έτρεφε αισθήματα εκτίμησης και εμπιστοσύνης προς αυτόν. Όταν όμως στη συνέχεια ο Αρχιεπίσκοπος αμφιταλαντευόταν στις θέσεις του, του καταλόγιζε πως «έκανε το ζαβό τόσες εβδομάδες και τώρα, την τελευταία στιγμή, πάει να τα κάνει θάλασσα»! Έβλεπε, βέβαια, και αναγνώριζε ο Σεφέρης τις πιέσεις στον Μακάριο από τους Καραμανλή και Αβέρωφ, αλλά και από Κύπριους παράγοντες, με βάση δε αυτές, έγραψε στο ημερολόγιό του στις 18 Φεβρουαρίου 1959: «Η σημερινή μέρα ήταν από τις πιο άσκημες για τους Έλληνες. Κατηγορούσαμε τον Μακάριο, όπως άλλοτε οι Άγγλοι και οι Τούρκοι».

Ο Γιώργος Σεφέρης, λόγω παλιών διαφορών με τον Πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου, συνταξιοδοτήθηκε το 1963 στα 63 του, ως συνταξιούχος έγινε πρέσβης επί τιμή και το 1969, όταν προέβη σε δήλωση επικριτική της στρατιωτικής διακυβέρνησης, του αφαιρέθηκε τόσο ο βαθμός όσο και το διπλωματικό διαβατήριο!

Οι Συμφωνίες Zυρίχης υπονόμευαν την Κ.Δ.!

ΟΙ συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου δημιούργησαν στην Κύπρο έναν τύπο «εξαρτημένου - ανεξάρτητου κράτους υπό την κηδεμονία της Μ. Βρετανίας, της Ελλάδας και της Τουρκίας, που όμοιό του, έστω και ως δείγμα, δεν υπήρχε στον κόσμο! Υπονόμευαν εξαρχής την ανεξαρτησία της νεογέννητης Κ. Δημοκρατίας, αφού την έθεταν υπό την κηδεμονία των τριών εγγυητριών δυνάμεων - Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας, ενώ με ένα περίπλοκο διοικητικό σύστημα διατηρούσαν ουσιαστικά τα στεγανά μεταξύ των δύο κοινοτήτων και άνοιγαν τον δρόμο για τα όσα επακολούθησαν. Οι έντονες επικρίσεις όταν υπογράφηκαν ήταν πολλές, όμως δεν έλειψαν και θριαμβολογίες:

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ (Πρωθυπουργός της Ελλάδας, δήλωση στις 11/2/1959, ημέρα της υπογραφής της συμφωνίας της Ζυρίχης): «Η ημέρα αυτή ανήκει εις τας ευτυχεστέρας ημέρας της ζωής μου και θα αποτελέση σταθμόν εις την ιστορίαν της Κύπρου. Εις την Ζυρίχην εθέσαμεν με τον πρωθυπουργό της Τουρκίας κ. Μεντερές τας βάσεις διά την επίλυσιν ενός εκ των δυσκολοτέρων διεθνών ζητημάτων. Εσχεδιάσαμεν λύσιν, διά της οποίας αποδίδεται μετά μακραίωνα δουλείαν εις τον κυπριακόν λαόν η ελευθερία του».

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΒΕΡΩΦ (Υπουργός Εξωτερικών Ελλάδας): «Πιστεύομεν ότι δια της δοθείσης λύσεως, επετύχομεν όχι μόνον ό,τι ήτο δυνατόν καλύτερον να επιτευχθή, αλλά και μίαν πράγματι καλήν λύσιν. Ο Εθνάρχης Μακάριος ετέλει εν γνώσει όλων των διαπραγματεύσεων και όλων των συμφωνιών. Δεν ευρέθη εξ απίνης ενώπιον αγνώστου θέματος και δεν υπεχρεώθη να δεχθή αιφνιδίως κάτι το οποίον δεν εγνώριζε».

ΦΑΤΙΝ ΡΟΥΣΤΟΥ ΖΟΡΛΟΥ (Υπ. Εξωτερικών της Τουρκίας): «Αντί να αποδυθούμε σε έναν μακροχρόνιο αγώνα με την Ελλάδα, εξασφαλίσαμε την κυριαρχία και διαφέντεψη όλης της μεγαλονήσου από την τουρκική κοινότητα. Εκτός αυτού, εξασφαλίσαμε την ασφάλεια της τουρκικής πατρίδας». ΝΙΧΑΤ ΕΡΙΜ: (Σύμβουλος του Πρωθυπουργού της Τουρκίας Αντνάν Μεντερές στο Κυπριακό): «Είναι πολύ δύσκολο να ανευρεθεί άλλη χώρα στον κόσμο, όπου τέτοιο ποσοστό πληθυσμού να έχει αποκτήσει τέτοια δικαιώματα όσα απέκτησαν οι Τουρκοκύπριοι με τις Συνθήκες αυτές».

ΟΙ Συμφωνίες έγιναν, την ίδια ημέρα της υπογραφής τους, δεκτές και από τη Βουλή των Κοινοτήτων της Μ. Βρετανίας, η οποία εξέφρασε την ομόφωνη ικανοποίησή της γι’ αυτές.

Ο ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ Μακάριος εξέφρασε, με δήλωσή του στην Αθήνα, την ικανοποίησή του για τη Συμφωνία της Ζυρίχης την ημέρα που έγινε (11/2/1959), ενώ μήνες αργότερα δήλωσε: «Φέρω πλήρη και ακεραίαν την ευθύνην της υπογραφής και δεν προτίθεμαι να καταγγείλω ή να ανατρέψω τας Συμφωνίας. Ανέλαβα μόνος την ευθύνην, δια να αφήσω αδέσμευτον τον κυπριακόν λαόν».

ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ Γρίβας Διγενής (Αρχηγός ΕΟΚΑ): «Αι Συμφωνίαι αύται είναι ουσιαστικώς ανεφάρμοστοι. Τούτο συνειδητοποιούν και αυτοί ακόμη οι υπεύθυνοι δια την υπογραφήν των».

ΝΙΚΟΣ ΚΡΑΝΙΔΙΩΤΗΣ (Ο στενότερος των συνεργατών του Μακαρίου και μετέπειτα, για πολλά χρόνια, Πρέσβης της Κύπρου στην Αθήνα): «Οι Συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου υπήρξαν το αποτέλεσμα σκληρής ανάγκης και η κατάληξη ενός διλήμματος, μπροστά στο οποίο η βρετανική κυβέρνηση έθεσε τον κυπριακό λαό και την ηγεσία του: Ή τις συμφωνίες ή τη διχοτόμηση. Ο Μακάριος προτίμησε το "μη χείρον". Στην εκβιαστική αυτή λύση συνέβαλε ιδιαίτερα η κομμουνιστική φοβία της Αμερικής και η συνεχής εκ μέρους της προσπάθειας ΝΑΤΟϊκής ρύθμισης του θέματος. Έτσι στραγγαλίστηκε το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του κυπριακού λαού».

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ (Πρόεδρος Ένωσης Κέντρου): «Εάν κατελύθη η κυριαρχία της αποικιοκρατίας, δεν καθιερούται η κυριαρχία της πλειοψηφίας, αλλά η τριπλή συγκυριαρχία. Και δεν απεφεύχθη η τριπλή διχοτόμησις, όμως εφαρμόζεται –όπως αναγράφει η τουρκικός Τύπος– η νομική διχοτόμησις της κυριαρχίας και της διοικήσεως. Καθιερούται προνομιακή θέσις εις την τουρκικήν μειονότητα».

ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ (Συμπρόεδρος Ένωσης Κέντρου, στην Ελλάδα): «Δεν θέλω να είμαι μάντης κακών, προβλέπω όμως, ότι αι υπογραφείσαι συμφωνίαι θα αποδειχθή εν τη εφαρμογή των, ότι δεν είναι βιώσιμοι και πρέπει να ανατραπούν. Άλλως, πολύ φοβούμαι ότι θα θρηνήσωμεν νέας εθνικάς συμφοράς».

ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΖΙΝΗΣ (Πρόεδρος Προοδευτικών): «Συγκαταλέγω τον εαυτόν μου μεταξύ εκείνων που αρνούνται απολύτως να δεχθούν ότι ο αγών δια την Ένωσιν δύναται να καταστή κάποτε υπόθεσις ιδιωνύμου. Και δηλώ ότι, όχι απλώς με την συνείδησιν ήρεμον αλλά υπερηφάνως, ως ελεύθερος άνθρωπος, αποδοκιμάζω και δεν αναγνωρίζω τας Συμφωνίας».

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ: «Αποτελεί σφάλμα της Ελληνικής Κυβερνήσεως το εμφανισθέν καθεστώς της Κύπρου. Πιστεύω ότι αποτελεί την χειροτέραν λύσιν του Κυπριακού προβλήματος».

ΗΛΙΑΣ ΤΣΙΡΙΜΩΚΟΣ: «Η διχοτόμησις είναι πλήρης με πλήρη συνείδησιν των συντακτών των Συμφωνιών, ότι δεν πρόκειται να κάμουν βιώσιμον κράτος, αλλά να αναγκάσουν εις συμβίωσιν δύο κοινότητας αι οποίαι γνωρίζουν ότι ανήκουν η μία εις την Ελλάδα και η άλλη εις την Τουρκίαν».

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ: «Η εντύπωσις την οποίαν απεκόμισα είναι ότι δεν υπάρχει ούτε ελευθέρα ούτε ανεξάρτητος Κύπρος, όπως δεν υπάρχει ούτε Κυπριακή Δημοκρατία».

Η Ελλάδα εγγυήτρια των Βάσεων

Είναι παράξενο, όμως είναι γεγονός: Με βάση τα όσα διαδραματίσθηκαν για το θέμα των Βάσεων την περίοδο που ακολούθησε την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου, η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να εγγυάται, όχι μόνο την ακεραιότητα και ανεξαρτησία της Κυπριακής Δημοκρατίας, αλλά και «τη χρήση και απόλαυση» των αγγλικών Βάσεων!

Αυτό προνοείται σε μυστική συμφωνία, η οποία αποκαλύφθηκε δεκαετίες μετά... Πρόκειται για διμερή συμφωνία μεταξύ του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών Ευάγγελου Αβέρωφ και του Βρετανού υφυπουργού Εξωτερικών Τζον Προφιούμο, η οποία παρέμεινε μυστική μέχρι το 1990, όταν αποδεσμεύτηκαν απόρρητα βρετανικά έγγραφα που αφορούσαν στο 1959. Η συμφωνία αυτή μάλιστα, αντί ως τέτοια, χαρακτηρίστηκε σαν… «ανταλλαγή επιστολών», προκειμένου να μη δημοσιοποιηθεί! «Παθητική αντίσταση» στη Ζυρίχη με…φέσια!

«Παθητική αντίσταση» στη Ζυρίχη με…φέσια!

«Παλιά, όταν φεύγαμε από τον Πειραιά για την Κύπρο, πηγαίναμε στην Αίγυπτο, Αλεξάνδρεια, και μετά ερχόμαστε Λεμεσό. Σ’ ένα τέτοιο ταξίδι, όταν ήμουν φοιτητής μετά το 1959, είχα προτρέψει τους ομοϊδεάτες φοιτητές και αγοράσαμε από ένα φέσι. Κατεβήκαμε, λοιπόν, όλοι στη Λεμεσό με τα φέσια, αντιπολιτευόμενες δε εφημερίδες έγραψαν τότε: «Φαίνεται ότι οι Κύπριοι φοιτητές θεωρούν ότι με τις Συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου, η Κύπρος έχει τουρκοπατηθεί, γι’ αυτό και φρόντισαν να μας έρθουν με φέσια!...» Τέτοια ωραία κάναμε μετά τον αγώνα, σαν ένα είδος παθητικής αντίστασης στο ζυριχικό καθεστώς Μακαρίου.
(Πανίκος Σωτηρίου, αγωνιστής ΕΟΚΑ, δικηγόρος)

«Δεν δυνάμεθα επ’ ουδενί λόγω να μεταβάλωμεν την θέλησίν μας»

ΝΑ σημειωθεί ότι, η γραμμή Μακαρίου για τη λύση του Κυπριακού μέχρι λίγους μήνες μετά την έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ, ήταν αυτοδιάθεση-ένωση. Περί αυτού δε έγινε λόγος σε πολλές περιπτώσεις πριν, όπως στον «όρκο της Φανερωμένης» (Αύγουστος 1954) και στη διακήρυξη του Αρχιεπισκόπου κατά την Γ΄ Παγκύπρια Εθνοσυνέλευση, στις 28 Ιουλίου 1955: «Δεν χρειαζόμεθα να καθορίσωμεν τη γραμμήν μας. Την έχει καθορίσει από μακρού η θέλησις του κυπριακού λαού και δεν δυνάμεθα επ’ ουδενί λόγω να την μεταβάλωμεν. Ζητούμεν όχι απλώς την αναγνώρισιν, αλλά και την εφαρμογήν της Αυτοδιαθέσεως εις την νήσον μας. Όχι αποικιακά Συντάγματα. Όχι συγκυριαρχίας και άλλας λύσεις. Επί της γραμμής αυτής θα παραμείνωμεν άκαμπτοι».

ΓΙΑ το θέμα, επίσης, της ανάγκης έγκρισης της όποιας συμφωνίας από την πλειοψηφία του κυπριακού λαού, την οποία διεκήρυττε ο Μακάριος, σημαντικές είναι οι δηλώσεις του στον ανταποκριτή του «Φιλελεύθερου» στην Αθήνα Ευριπίδη Ακρίτα, στις 23/1/1959: «Ο Αρχιεπίσκοπος και Εθνάρχης Κύπρου Μακάριος, εις βαρυσήμαντον αποκλειστικήν συνέντευξίν του προς τον "Φιλελεύθερον"», διεκήρυξεν ότι «ουδεμία συμφωνία δια το Κυπριακόν θα έχη ισχύν ερήμην του κυπριακού λαού. Εάν, είπεν ο Εθνάρχης Μακάριος, υποβληθούν προτάσεις προς ρύθμισιν του Κυπριακού, αύται θα απορριφθούν, εφ’ όσον δεν θα προσφέρωνται δι’ αυτών βάσεις προς επίτευξιν συμφωνίας. Εάν, όμως, αι υποβληθησόμεναι προτάσεις κριθούν ως εποικοδομητικαί προς την κατεύθυνσιν της επιτεύξεως λύσεως, θα θέσωμεν αυτάς υπ’ όψιν του κυπριακού λαού προς έγκρισιν». Εις ερώτησίν μου πόσον ποσοστόν Κυπρίων πρέπει να ταχθή υπέρ της προταθησομένης λύσεως δια να θεωρηθή ότι η γνώμη του λαού της μεγαλονήσου εξεφράσθη επί του προκειμένου εγκύρως, ο Εθνάρχης Μακάριος διηυκρίνισεν ότι «τουλάχιστον τα 90% των Κυπρίων πρέπει να εγκρίνουν τυχόν προσφερθησομένην λύσιν».

Νίκος Παπαναστασίου
*Ο Νίκος Παπαναστασίου είναι δημοσιογράφος, ιστορικός ερευνητής-συγγραφέας

Εφημερίδα "Ο Φιλελεύθερος" 17 Φεβρουαρίου 2018