Δημιουργός σημαίνει φως

Της Δρος Στέλλας Μουζακιώτου 

Η διαδραστική σχέση φωτός και σκιάς στα αντικείμενα και η εναλλαγή της είναι ένα ουσιαστικό θέμα που μελετά και προσεγγίζει εικαστικά κάθε ζωγράφος που θέλει να αναπαραστήσει την πραγματικότητα που βλέπει γύρω του. Τα αντικείμενα που είναι ιδιαίτερα φωτεινά δημιουργούν την αίσθηση ότι είναι πιο κοντά μας από αυτά που είναι περισσότερο σκιερά και έτσι δημιουργείται η εντύπωση του βάθους.

Η κατεύθυνση του φωτός σε συνάρτηση με τη σκιά του αντικειμένου δίνουν την εντύπωση του όγκου και της πλαστικότητας. Έτσι, μια μορφή που φωτίζεται κατά μέτωπο με έντονο φως μοιάζει επίπεδη, ενώ όταν η φωτεινή πηγή έρχεται από το πλάι αποκτά πλαστικότητα και όγκο. Φυσικά, υπάρχουν διαφοροποιήσεις στις διαβαθμίσεις του φωτός που ξεκινούν από την έντονη φωτεινότητα ως το απόλυτο σκοτάδι και δημιουργείται με τον τρόπο αυτό η τονική κλίμακα όλων των χρωμάτων.

Η συμβολή του φωτός στη διαμόρφωση του έργου είναι ουσιαστική, αφού ανάλογα με τον τρόπο που εφαρμόζεται μπορεί να δημιουργήσει τονικές αρμονίες ή αντιθέσεις. Πρόκειται για μια άσκηση γύρω από το χρώμα και τη λειτουργία του επάνω στο θέμα και πώς αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ένα αρμονικό αποτέλεσμα.

Εκτός από τη ζωγραφική, οι φωτοσκιάσεις διαθέτουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην αρχιτεκτονική και τη γλυπτική, αφού πρόκειται για τρισδιάστατες δημιουργίες που η κάθε επιφάνειά τους δέχεται το φως διαφορετικά. Η ανάγλυφη όψη και ο όγκος των γλυπτών αναδεικνύονται με την ορθή και μεθοδευμένη χρήση του φωτός και της σκιάς που δημιουργούν άλλοτε απαλούς τόνους και άλλοτε έντονες αντιθέσεις.

Η Σκιά σε λαογραφικές δοξασίες πολλές φορές λαμβάνει άυλη υπόσταση, ως υπερφυσικό ον, φάντασμα, αερικό, καθώς και ως μεταθανάτια κατάσταση του ανθρώπου ή της ψυχής του. Όλα αυτά προέρχονται από την έλλειψη ικανότητας ερμηνείας του φαινομένου της σκιάς, από την κυριαρχία του φόβου και ίσως της μοναξιάς στη διάρκεια της νύκτας. Δεν πρέπει επίσης, να ξεχνάμε ότι το ρήμα «σκιάζομαι» σημαίνει «φοβάμαι».

Στον κινηματογράφο, το θέατρο και το χορό προκαλείται δραματική ένταση όταν, ενώ βρίσκεται κάποιος στο σκοτάδι, ξαφνικά πέφτει πάνω του ένας προβολέας φωτός. Έτσι, το σοκ που δημιουργείται από την απότομη εναλλαγή φωτός και σκιάς κεντρίζει την προσοχή του θεατή. Επίσης, ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η χρήση της σκιάς του χεριού, του δολοφόνου με το μαχαίρι πάνω στην κουρτίνα του μπάνιου στο κινηματογραφικό έργο του Άλφρεντ Χίτσκοκ, Ψυχώ.

Η αλήθεια είναι ότι ο Χίτσκοκ χρειάστηκε να γυρίσει τη σκηνή του μπάνιου από 70 γωνίες λήψης (με τη μια και θηριώδη κάμερα που διέθετε τότε) και του χρειάστηκαν 7 μέρες, διότι τα συνδικάτα δεν επέτρεπαν εργασία πάνω από το προβλεπόμενο ωράριο. Αυτό σημαίνει ότι γύριζε κατά μέσο όρο 10 λήψεις την ημέρα, για μια σκηνή περίπου 45 δευτερολέπτων, τη σκηνή του μπάνιου. Το έκανε δε αυτό, διότι εκείνη την εποχή δεν επιτρεπόταν να φαίνονται γυμνά τα σημεία ταμπού των γυναικών και έπρεπε να κόβει και να ράβει τις λήψεις, ώστε ο θεατής να βλέπει το μαχαίρι να μπήγεται στο γυμνό σώμα του μοντέλου που είχε αντικαταστήσει τη Τζάνετ Λι, χωρίς να φαίνονται τα σημεία ταμπού.

Στη ζωγραφική, η τεχνοτροπική πρόταση του El Greco αν και έχει ορισμένα εξωτερικά μανιεριστικά χαρακτηριστικά, όπως τη γνωστή επιμήκυνση του σώματος, είναι ωστόσο απαλλαγμένη από την επιτήδευση και ωραιοποίηση, αφού διαποτίζεται από γνήσιο θρησκευτικό συναίσθημα, πνευματικότητα και ένταση - κληρονομιά από την ασκητική βυζαντινή τέχνη της Κρήτης - και ταυτόχρονα είναι φορτισμένη με ανθρώπινη γλυκύτητα.

Το πολύ προσωπικό στιλ του El Greco φανερώνεται στην καταπληκτική εκφραστικότητα στα πρόσωπα με την ιδιότυπη φυσιογνωμία, στην αντιθετική χρήση του χρώματος και στην ιδιόρρυθμη χρήση του φωτός που φαίνεται να πηγάζει από μια στιγμιαία και εκτυφλωτική λάμψη που κεραυνοβολεί τα πάντα και δημιουργεί έντονα φώτα και βαθιές σκιές. Στο έργο του, Παιδί που φυσά το κάρβουνο (εικ. 3), ο ζωγράφος απεικονίζει ένα νεαρό αγόρι που φυσά ένα δαδί για να ανάψει ένα κερί, στοιχείο αλληγορίας ότι η ζωή καίγεται τόσο γρήγορα, όπως ένα κερί. Είναι εμφανές ότι προτάσσει στους πίνακές του το φως και τις αξίες του ανυπότακτου κρητικού πολιτισμού που τον γέννησε.

Οι άνθρωποι αξιοποίησαν το Φως και τη Σκιά επινοώντας δραστηριότητες με στόχο την ψυχαγωγία τους. Η παρουσία της σκιάς και η αλλαγή διαστάσεων σύμφωνα με τη θέση του ήλιου, κρύβει μία μαγική διφορούμενη έννοια. Σε ορισμένα κράτη της Αφρικής το μεσημέρι θεωρείται η πιο δαιμονική ώρα, αφού ο ήλιος είναι κατακόρυφος εξαφανίζοντας ολοκληρωτικά τις σκιές.

Στα πλαίσια της διαδικασίας αυτής, δημιουργήθηκε το Θέατρο Σκιών. Οι πληροφορίες δείχνουν ότι κατάγεται από την Ασία, ενώ στην Κίνα, εμφανίζεται γύρω στα 200 μ.Χ. από ένα μάγο, που για να παρηγορήσει το Βασιλιά Βου - Τι, ο οποίος έχασε τη γυναίκα του, αναπαριστάνει τη σκιά της πίσω από μια οθόνη.

Το Κινέζικο Θέατρο Σκιών φτάνει σε θαυμαστό βαθμό τελειότητας και απαράμιλλης αισθητικής ποιότητας γιατί ενσωματώνει διαφορετικές τέχνες, όπως τη ζωγραφική, τη χαρακτική, τη μουσική και τη μιμητική, δημιουργώντας μια νέα μορφή έκφρασης.
Δρ Στέλλα Μουζακιώτου
Εφημερίδα "Ελεύθερος Τύπος" 5.9.2015
Stella Mouzakiotou/Art Historian
Stella Mouzakiotou (Facebook)