Λογοτεχνία, Δίκαιο και Δικαιοσύνη

Του Γιώργου Αρέστη
Επιχειρώντας να εντοπίσεις τις σχέσεις δικαίου ή δικαιοσύνης και λογοτεχνίας είναι νομίζω χρήσιμο να προσδιορίσουμε πρώτα τα όρια της έννοιας λογοτεχνία. Είμαι βέβαιος ότι και άλλοι ομιλητές στο πλαίσιο αυτού του συνεδρίου θα το κάμουν αλλά θα τολμήσω να επιχειρήσω να διατυπώσω το δικό μου ορισμό όπως εγώ τον αντιλαμβάνομαι. Λογοτεχνία, η τέχνη του λόγου. Καλλιτεχνική έκφραση δια του γραπτού λόγου ή ενδεχομένως και του προφορικού. Αυτού που ο άνθρωπος εκφράζει δια της ομιλίας. 

Ο άνθρωπος εκφράζεται καλλιτεχνικά με ποικίλους τρόπους. Δια της μουσικής, της ζωγραφικής, της γλυπτικής, του χορού. Παράγει δια του πνεύματος και της φαντασίας έργα πέραν του πραγματικού φυσικού κόσμου ακόμη και όταν μερικώς τον αντιγράφει και τον μιμείται. Προσθέτει ενδεχόμενα στον πραγματικό, φυσικό κόσμο, την δική του θεία πνοή. Το ίδιο ισχύει και στην τέχνη του λόγου. 

Ο δημιουργός για να γράφει τέχνη δεν αντιγράφει ξηρά γεγονότα της πραγματικής ζωής. Για να είναι το έργο του τέχνη εκτείνεται πέραν αυτών, προσθέτοντας τη δική του πνοή, την δική του φαντασία, τη δική του μυθοπλαστική ικανότητα, ακόμη και στην περίπτωση όπου το έργο του έχει σαν βάση γεγονότα που υπήρξαν ή που υπάρχουν. Αν αποτυπώνει, αν αντιγράφει και μόνον πραγματικά γεγονότα δεν παράγει, δεν δημιουργεί καλλιτεχνία αλλά καταγράφει την ιστορία. Δεν είναι λογοτέχνης αλλά ιστορικός. Δυνατόν να κριθεί σαν εξαίρετος χρήστης της γλώσσας και σε κάποιο βαθμό να αγγίζει τα όρια της λογοτεχνίας. Όμως δεν είναι καλλιτέχνης γιατί το έργο του δεν έχει το στοιχείο της μυθοπλασίας. Δεν είναι ο ίδιος δημιουργός. Δεν δημιούργησε κάτι πέραν του υπαρκτού. Δεν έγινε ο ίδιος ένας μικρός θεός.

Είναι επομένως λογοτεχνικά έργα όχι τα αυστηρά ιστορικά κείμενα, όχι οι περιγραφές γεγονότων σε δελτία ειδήσεων, όχι οι περιγραφές γεγονότων σε περιοδικά και εφημερίδες. Τέτοια, χωρίς η αναφορά μου να είναι εξαντλητική, είναι τα μυθιστορήματα, η ποίηση, τα θεατρικά έργα, ακόμη και τα σενάρια για τον κινηματογράφο.

Με αυτά κατά νουν θα επιχειρήσω να περιγράψω την σχέση λογοτεχνίας και δικαίου ή δικαιοσύνης. Δεν περιορίζομαι στη σχέση δικαίου και λογοτεχνίας αλλά σκόπιμα επεκτείνομαι και στην σχέση λογοτεχνίας και δικαιοσύνης για τον εξής λόγο. Όταν μιλούμε για δίκαιο λογικά έχουμε υπόψιν το ισχύον σε κάθε δοσμένη κοινωνία σύνολο κανόνων δικαίου. Αυτού που στη βάση των μηχανισμών εξαναγκασμού που προβλέπουν πρέπει να εφαρμόζεται. Όταν μιλούμε για δικαιοσύνη εννοούμε τους κανόνες της φυσικής δικαιοσύνης. Αυτούς που στην κοινή αντίληψη των ανθρώπων συγκεκριμένης κοινωνίας πρέπει να ρυθμίζουν τις σχέσεις τους και έχουν σαν πηγή τους το Θείο. 

Δίκαιο και δικαιοσύνη σε πλείστες περιπτώσεις συγκρούονται και η σύγκρουση αυτή δυνατόν να είναι ευεργετική και να γίνει αιτία ώστε κανόνες της φυσικής δικαιοσύνης να μεταφέρονται στο ισχύον και εφαρμοστέο δίκαιο μιας δοσμένης κοινωνίας. Αυτή η σύγκρουση των δύο υπήρξε πηγή έμπνευσης σε πλείστα λογοτεχνικά έργα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το δίλημμα της Αντιγόνης στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή. Επέλεξε να περιφρονήσει το ισχύον στην πόλη της δίκαιο και να ακολουθήσει τη φωνή της συνείδησης της δηλαδή της φυσικής δικαιοσύνης με όλες τις τραγικές για την ίδια συνέπειες γιατί υπέστη την τιμωρία την οποία προέβλεπαν οι νόμοι της πόλης της Θήβας.

Η πιο πάνω αναφορά μου στη σχέση λογοτεχνίας και δικαίου ή δικαιοσύνης μπορεί να ενταχθεί στο κεφάλαιο το δίκαιο στη λογοτεχνία, δηλαδή σαν έμπνευση για την παραγωγή λογοτεχνικών έργων όπως και τα κατονόμασα πιο πάνω. Όμως αυτή η σχέση είναι πολυσύνθετη. Είναι επίσης δυνατόν να εξετασθεί κάτω από το κεφάλαιο η λογοτεχνία στο δίκαιο. Δηλαδή σε ποιο βαθμό λογοτεχνικά έργα έγιναν πηγή έμπνευσης ανθρώπων οι οποίοι ασχολούνται με το δίκαιο. Για παράδειγμα αναφορές από Δικαστές σε λογοτεχνικά έργα στο πλαίσιο δικαστικών αποφάσεων ή τέτοιες αναφορές από νομικούς αναλυτές στο πλαίσιο άρθρων τους για ερμηνεία ή σχολιασμό κειμένης νομοθεσίας ή δικαστικών αποφάσεων. Τέλος μια τέτοια σχέση δυνατόν να αναζητηθεί στο πλαίσιο κειμένης νομοθεσίας για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας η οποία και προστατεύει την λογοτεχνική παραγωγή.

Η δική μου στην συνέχεια αναφορά θα περιοριστεί στην πρώτη πτυχή σχέσεων. Δηλαδή πώς η λογοτεχνία ασχολήθηκε ή εμπνεύσθηκε από το δίκαιο και την δικαιοσύνη. Είναι μεγάλος ο αριθμός των έργων τα οποία καταπιάνονται με αυτό το θέμα. Μυθιστορήματα, ποιήματα, θεατρικά έργα από αρχαιοτάτων χρόνων είχαν σαν πηγή έμπνευσης τους το δίκαιο και τη δικαιοσύνη. Πολλά τα παραδείγματα στην αρχαία ελληνική γραμματεία και θα περιοριστώ σ΄ αυτήν και μάλιστα στους ανεπανάληπτους τραγικούς ποιητές της κλασσικής Αθήνας οι οποίοι και σημάδεψαν την λογοτεχνία που ακολούθησε. Όχι μόνο την ελληνική αλλά και την παγκόσμια. Ανάφερα ήδη την Αντιγόνη του Σοφοκλή. Ενδεικτικά επίσης αναφέρω τις Ικέτιδες του Αισχύλου και τον Προμηθέα Δεσμώτη του ιδίου. Και στα τρία έργα κύριο στοιχείο είναι η συγκρουσιακή σχέση μεταξύ δικαίου δηλαδή ισχυόντων κανόνων δικαίου, των νόμων, και των κανόνων φυσικής δικαιοσύνης, ή των λεγόμενων άγραφων νόμων. Από τα τρία πιο πάνω έργα όχι μόνον το πλέον γνωστό και δημοφιλές αλλά και το πλέον τραγικό και επαναστατικό είναι αυτό της Αντιγόνης γι΄ αυτό και θα σταθώ για να κάμω μία σ΄ αυτό ιδιαίτερη αναφορά.

Η ιδιαιτερότητα του πηγάζει πλην άλλων και από το γεγονός ότι τον άγραφο νόμο υπερασπίζεται μία γυναίκα έναντι στον πανίσχυρο Κρέοντα. Τον βασιλέα της πόλης των Θηβών ο οποίος επικαλείται για υποστήριξη της εμμονής του στην τήρηση των τεθέντων νόμων την ανάγκη για επικράτηση της τάξης και της σταθερότητας στην πόλη. Ένα προσφιλές επιχείρημα απολυταρχικών καθεστώτων όπου η τεθείσα νομοθεσία, η δια εξαναγκασμού επιβαλλόμενη έννομη τάξη πόρρω απέχει της φυσικής δικαιοσύνης. Διαχρονικό το φαινόμενο και τόσο αρχαίο όσο η έναρξη της ανθρώπινης ιστορίας. Από τη μία η εμμονή του Κρέοντα να τηρηθεί ο νόμος όπως παραμείνει άταφο το σώμα του θωρούμενου προδότη Πολυνίκη και από την άλλη η θαρραλέα στάση της Αντιγόνης να θάψει τον νεκρό αδερφό της όπως ο άγραφος νόμος του σεβασμού των νεκρών επιτάσσει. Πολλοί οι πρόθυμοι για υποταγή στην εξουσία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Ισμήνη. Υποταγμένη στην κρατούσα έννομη τάξη η Ισμήνη, αδελφή της Αντιγόνης, υποκύπτει στην μοίρα της λέγοντας «Μα κι΄απαρχής να κυνηγά δεν πρέπει τ΄ αδύνατα κανείς». 

Ακόμη και ο χορός των Θηβαίων γερόντων φαίνεται αρχικά να ακολουθεί την ίδια λογική ώστε να αφεθούν τα πράγματα να παίρνουν την πορεία τους όπως ο ανθρώπινος νόμος προέταξε. Ζουν με το νόμο. Ζουν με το καθησυχαστικό απόφθεγμα πως «τίποτε που να ξεφεύγει από τα ειωθότα δεν έρχεται στη ζωή του ανθρώπου δίχως να φέρει συμφορές». Στον αντίποδα αυτών η Αντιγόνη. Επαναστατεί στους νόμους της πόλης και ακολουθεί τους αρχέγονους ανθρώπινους νόμους όπως υπαγόρευε η καρδιά της. Εκπροσωπεί τον άνθρωπο που δεν υποτάσσεται, αυτόν που θεωρεί χρέος του την εξέγερση απέναντι στο άδικο και την τυφλή και βίαιη εξουσία. Συμπυκνώνεται η λογική της στάσης της στα πιο κάτω λόγια: «Γιατί δεν ήταν ο Δίας που μου τάχε αυτά κηρύξει ούτε η συγκάτοικη με τους θεούς του κάτω κόσμου, η Δίκη αυτούς τους νόμους μες στους ανθρώπους όρισαν, και μήτε πίστευα τόση δύναμη πως έχουν τα δικά σου τα κηρύγματα, ώστε ενώ είσαι θνητός να μπορείς των θεών τους νόμους τους άγραφους και ασάλευτους να βιάζεις. 

Γιατί όχι σήμερα και χτες μα αιώνια ζουν αυτά και κανείς δεν το γνωρίζει από πότε φανήκανε». Έγινε μέσα από τη θεατρική παρουσίαση του Σοφοκλή μια ηρωίδα, σύμβολο όσων αντιστέκονται στην αδικία και την καταπίεση οδηγούμενοι από τον άγραφο νόμο της συνείδησης. Κάποιοι την χαρακτήρισαν «αναρχική ηρωίδα». Αυτό έκανε ο Άγγλος Henry Wood Nevison πριν 100 περίπου χρόνια. Υπήρξε αναρχική γιατί λειτούργησε χωρίς να υπολογίζει το προσωπικό της όφελος, έχοντας απαρνηθεί την ήσυχη, προστατευμένη οικογενειακή ζωή, έχοντας αντισταθεί στα κελεύσματα του έρωτα της και θέτοντας τον εαυτό της απέναντι στον άρχοντα της πόλης, τον νομοταγή και απόλυτο τύραννο τον Κρέοντα.

Η σύγκρουση μεταξύ των θεσμοθετημένων νόμων και της δικαιοσύνης, των άγραφων αρχέγονων νόμων δεν καταλήγει κατ΄ ανάγκην στην επικράτηση των πρώτων και σε τραγικά στο τέλος αποτελέσματα όπως ήταν η περίπτωση στην τραγωδία Αντιγόνη του Σοφοκλή. Όπως πιο πάνω ανάφερα η σύγκρουση οδήγησε πολλές φορές στην επικράτηση της φυσικής δικαιοσύνης η οποία μάλιστα κατέληξε να γίνει μέρος του θετού δικαίου. Βρίσκω πως χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κατάληξη της πλοκής του έργου στην τραγωδία του Αισχύλου Ικέτιδες. Η επίμονη άρνηση του βασιλιά του Άργους να δεχθεί την ικεσία των Δαναΐδων όπως γίνουν δεχτές σαν προστατευόμενα πρόσωπα στο Άργος κάμπτεται. Οι Δαναΐδες επικαλούνταν τον θείο νόμο της ικεσίας ώστε να γίνουν δεχτές σαν ξένες και ικέτιδες και άρα πρόσωπα προστατευόμενα ώστε να αποφύγουν τον ανόσιο, όπως τον θεωρούσαν, γάμο με τα ξαδέλφια τους, τους γιους του Αιγύπτου. 

Ο Βασιλιάς του Άργους, Πελασγός, αρνείται να τες δεχθεί σαν ικέτιδες επικαλούμενος το ισχύον δίκαιο της πόλης και επικαλούμενος επίσης τον κίνδυνο αταξίας και αναταραχής η οποία μπορούσε να προέλθει από τους γιους του Αιγύπτου. Αυτό που ο βασιλιάς έβλεπε σαν σύγκρουση του θείου νόμου με το δίκαιο της πόλης αποκαθίσταται και επιλύεται από τη συνέλευση των πολιτών του Άργους που ομόφωνα αποφάσισαν να δεχθούν τες Δαναΐδες σαν ικέτιδες και άρα στην πόλη, ως μετοίκους, απολαμβάνοντας τα προνόμια του θεσμού της ασυλίας. Μπορούμε να πούμε ότι ο θείος νόμος της ικεσίας έγινε με την απόφαση των πολιτών μέρος του ισχύοντος δικαίου της πόλης.

Θα επιστρέψω καταλήγοντας στην τραγωδία του Σοφοκλή, για να κάμω μια άλλη σύγκριση μεταξύ των δύο. Οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι τραγική, ηρωική μορφή της τραγωδίας ήταν η Αντιγόνη. Υπήρξε όμως και μία άλλη εξίσου τραγική φιγούρα έστω και αν δεν υπήρξε ηρωική. Αυτός ήταν ο Κρέων. Δεν είναι πάντοτε εύκολη η απάντηση μπροστά στο δίλημμα να προστατέψει κανείς τον νόμο, και την ευταξία σε μία δοσμένη κοινωνία ή να εφαρμόσει τον άγραφο νόμο αυτόν που οι πολίτες της ίδιας κοινωνίας θεωρούν σαν τον υπέρτατο νόμο. Ο κίνδυνος τα γεγονότα να ξεφύγουν του ελέγχου αυτού που τάχθηκε να φυλάει τον νόμο και να οδηγηθούν τα πράγματα σε αναρχία δεν μπορεί πάντα να αγνοείται. Οι ισορροπίες είναι λεπτές, και αυτές πρέπει ο σώφρων άρχοντας να επιδιώκει να ανεύρει και να διατηρήσει. Ο Κρέων υπερέβη τα εσκαμμένα. Η επιμονή του στην τήρηση του νόμου και μόνο, τον κατέστησε τραγικό παίχτη στην εξέλιξη της τραγωδίας. Έχασε με τη σκληρότητα του τον ίδιο τον γιο του, τον ερωτευμένο με την Αντιγόνη, Αίμονα. Θα μπορούσε να κρατήσει τις ισορροπίες επιδεικνύοντας επιείκεια. Είναι μια βασική έννοια στον κόσμο του δικαίου και διαποτίζει όλους τους κλάδους του. Δυνατόν να εκφρασθεί σαν αρχή της αναλογικότητας. Δεν νοείται δικαιοσύνη χωρίς επιείκεια. 

Η τραγικότητα στην περίπτωση του Κρέοντα έγκειται μάλιστα στο γεγονός ότι τελικά κάμφθηκε και ήταν έτοιμος να δείξει επιείκεια αλλά τον πρόλαβαν τα γεγονότα. Η Αντιγόνη αυτοκτόνησε αλλά και ο ίδιος ο γιος του. Ένας περισσότερο σώφρων και λιγότερο πείσμων και αυταρχικός Κρέων θα μπορούσε να είχε οδηγήσει τα γεγονότα στην μάλλον ευτυχή κατάληξη στην οποία τα οδήγησε ο Πελασγός στην Αισχύλεια τραγωδία. Κατόρθωσε να ταυτίσει δια της συνεργασίας των πολιτών του Άργους τον θετό νόμο με τον άγραφο Θείο νόμο της ικεσίας σώζοντας της Δαναΐδες. Το δράμα του Κρέοντα έγκειται όπως ήδη είπα στο γεγονός ότι το αποφάσισε καθυστερημένα, και υπέστη ο ίδιος τις πλέον τραγικές συνέπειες.

Θα φτάσω στο τέλος της εισήγησης μου επισημαίνοντας ότι ο Σοφοκλής με την τραγωδία Αντιγόνη κατόρθωσε να αναδείξει δύο τραγικές αλλά και εμβληματικές μορφές του αρχαίου θεάτρου. 

Την Αντιγόνη ηρωίδα, σύμβολο και υπερασπιστή των αιώνιων άγραφων νόμων και τον Κρέοντα εξίσου τραγική μορφή αλλά σύμβολο του απολυταρχισμού, του χωρίς επιείκεια άρχοντος, ο οποίος στο τέλος εισπράττει το βαρύ τίμημα της άκαμπτης στάσης του. Θεμελιακές αρχές του δικαίου ενέπνευσαν και βρήκαν την έξοχη διατύπωση τους μέσα από τους στίχους του μεγάλου τραγικού ποιητή. Ο θεατρικός λόγος ανέδειξε προαιώνιες αρχές δικαίου.

Γιώργος Αρέστης

Πρώην Δικαστής στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκλη Ένωσης