Ανθρώπινες και συστημικές παθογένειες

Του Παναγιώτη Δημητρίου*

Ητρέχουσα παγκόσμια οικονομική κρίση δεν είναι απλώς και μόνο οικονομική. Είναι κρίση πολυεπίπεδη και πολυσύνθετη. Είναι κρίση πολιτική, κοινωνική, ιδεολογική, θεσμική και αξιακή. Είναι κρίση συστημική, που αναδεικνύει τις παθογένειες του σύγχρονου κράτους και της σύγχρονης κοινωνίας γενικότερα.

Η μονεταριστική νοοτροπία, η εμποροποίηση των ανθρώπινων σχέσεων και η θεοποίηση του χρήματος έχουν επικαλύψει και υποβαθμίσει όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής. Το όραμα για δημιουργία της κοινωνίας του homo christianicus ή του homo communismus ήταν και είναι όνειρο απατηλό. Ο ατομοκεντρισμός, ως κανόνας φυσικού δικαίου, αποδεικνύεται ακατανίκητος. Ο άκρατος συμφεροντολογισμός και ο αχαλίνωτος ατομικισμός έχουν αποδυναμώσει τον πρωτεύοντα και αποκλειστικό ρόλο του κράτους ως θεσμού εξυπηρέτησης του κοινού καλού.

Η παγκοσμιοποίηση έγινε εργαλείο προώθησης της άμετρης κερδοσκοπίας και διάβρωσης του κρατικού ρόλου. Ο στόχος της εξυπηρέτησης του κοινού καλού, όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης το καθόρισαν, έχει παύσει να αποτελεί στοιχείο πραγματικού και γνήσιου καθολικού ενδιαφέροντος. Το κοινό καλό το επικαλούμαστε συνήθως, ως πολίτες και ως πολιτικοί στο βαθμό που μας εξυπηρετεί και ατομικά. Το κράτος δυστυχώς δεν κατόρθωσε να εξισορροπήσει τον ατομικισμό με την κοινωνική συνείδηση. Γι’ αυτό ο αντικρατιμός, ο αναρχισμός και ο μηδενισμός κυριαρχούν πλέον στις αντιλήψεις πολλών ανθρώπων, κυρίως νέων.

Η αμφισβήτηση του κράτους ως πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού προστάτη του πολίτη αυξάνεται συνεχώς. Και δεν έχει να κάνει μόνο με τον νεποτισμό, τη διαπλοκή και τη διαφθορά των κρατούντων, αλλά βασικά με αυτό τούτο το οικονομικό σύστημα που εκτρέφει τα φαινόμενα αυτά. Ο αντικρατισμός έχει να κάνει με την προκλητική οικονομική ανισότητα που παρατηρείται έντονα σε εποχές οικονομικής κρίσης. Οι πολίτες αναζητούν οργισμένοι, ακαθόριστα και αόριστα, θεραπεία των οικονομικών και κοινωνικών παθογενειών του συστήματος, έστω και αν ατομικά ο καθένας τις εκτρέφει με τη μονεταριστική και συμφεροντολογική νοοτροπία του. Το δύσκολο ρόλο του «φυσιοθεραπευτή» καλείται να διαδραματίσει το σύγχρονο κράτος. 

 

Οι ιδεολογίες, όπως τις γνωρίζουμε, δεν απαντούν πλέον στις ανησυχίες και στις προσδοκίες της πλειοψηφίας των πολιτών για μια δικαιότερη κοινωνία. Ο μαρξισμός δοκιμάστηκε συστημικά και χρεοκόπησε. Ο σοσιαλισμός στην πράξη εφαρμόζει κανόνες του καπιταλισμού και λειτουργεί ως μεταλλαγμένος καπιταλισμός. Και ο καπιταλισμός υιοθετεί σε πλείστα των κρατών πολλές αρχές του σοσιαλισμού. Το στοίχημα πλέον δεν είναι ποιο ιδεολογικό περιτύλιγμα τοποθετείται στο κοινωνικοοικονομικό σύστημα μιας χώρας, αλλά πώς το καπιταλιστικό σύστημα, που είτε το θέλουμε είτε όχι αποδεικνύεται δυστυχώς άκρως ταιριαστό με τηνοοτροπία του ατόμου, αποκτά όσο το δυνατό καλύτερο κοινωνικό πρόσωπο.

Ούτε ο Χομπς, ούτε ο Λοκ, ούτε ο Ρουσσώ, ούτε ο Μιλ, ούτε ο Χέγκελ, ούτε ο Μπερκ, ούτε ο Φρίτμαν θα μπορούσε από μόνος του ο καθένας να δώσει απαντήσεις στις ανησυχίες του πολίτη του εικοστού πρώτου αιώνα. Κανένας από μόνος του δεν θα μπορούσε να δώσει λύσεις στα σύγχρονα προβλήματα. Η σταχυολόγηση, όμως, των διαχρονικών στοιχείων της φιλοσοφίας του καθενός από αυτούς μπορεί να οδηγήσει στη διαμόρφωση ενός συστήματος, που να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του σύγχρονου ανθρώπου.

Η θεωρία του Ρόουλς θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για δημιουργία μιας δικαιότερης κοινωνίας. Μιας κοινωνίας που να διασφαλίζει, όπως λέει ο Ρόουλς, σε όλους τα πρωταρχικά αγαθά (πολιτικά δικαιώματα, εργασία, παιδεία, υγεία κ.λπ.) και απ’ εκεί και πέρα ας λειτουργήσει ο φυσικός κανόνας του ατομικού συμφεροντολογισμού, που να υπηρετεί, όμως, παράλληλα, με τη ρυθμιστική παρέμβαση του κράτους, το κοινό καλό. 

 

Ούτε ιδεολογικά, ούτε δογματικά, ούτε και συνταγογραφικά μπορεί να αντιμετωπισθεί η μεγάλη ιστορική τρικυμία στον σύγχρονο κόσμο. Χρειάζονται ορθολογικές και πραγματιστικές ενέργειες που να στοχεύουν στη δημιουργία δικαιότερης κοινωνίας και στην αναγωγή του ατόμου σε πραγματικό «συμπολίτη» με ανθρωπιστικές αρχές και αξίες.

Παναγιώτης Δημητρίου
* Ο Παναγιώτης Δημητρίου είναι πρώην ευρωβουλευτής.