Το αρχοντικό του Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας

Γράφει από τη Λευωσία

katoomba@cytanet.com.cy

Στη συμβολή των οδών Πατριάρχη Γρηγορίου και Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, λίγα μόλις μέτρα μακριά από την Αρχιεπισκοπή, ορθώνεται επιβλητικό το αρχοντικό του Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, το οποίο σήμερα στεγάζει το Εθνολογικό Μουσείο. Κτισμένο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου, όπου παραδοσιακά κατοικούσε η τάξη των εύπορων Ελληνοκυπρίων, θεωρείται το σημαντικότερο δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής της Τουρκοκρατίας. Εδώ κατοικούσε ο πανίσχυρος δραγομάνος Χατζηγεωργάκης Κορνέσιος, που υπηρέτησε στο αξίωμα αυτό μεταξύ 1779-1809, μαζί με τη σύζυγό του Μαρουδιά Παυλίδου, που καταγόταν από τις Τρεις Ελιές και ήταν ανηψιά του Αρχιεπισκόπου Χρύσανθου, μαζί με τα έξι παιδιά τους.

Εκτός από δραγομάνος, ο Κορνέσιος υπήρξε πλοιοκτήτης και μεγάλος γαιοκτήμονας, αφού κατείχε ένα μεγάλο τσιφλίκι στην Αγία Παρασκευή, μια έπαυλη με εξοχικό σπίτι στον Άγιο Παύλο, ένα περβόλι με πέντε μύλους στην Κυθρέα, χωράφια στην Έγκωμη και τον Άγιο Δομέτιο, ένα τσιφλίκι στην Τύμπου, ένα στο Φασούρι και ένα στον Πάρατζιη της Μόρφου, καθώς και διάφορα ακίνητα στην περιοχή του Αγίου Κασσιανού, ενώ το 1793 αγόρασε το μοναστήρι των Καπουτσίνων έναντι 3.000 γροσιών. Το 1790 ο Σουλτάνος Σελήμ Γ’ αναγνώρισε το Χατζηγεωργάκη ως ισόβιο δραγομάνο με χάττι (διάταγμα). Παρά τις φήμες για εκμετάλλευση των Χριστιανών φορολογούμενων και το αμφιλεγόμενο της προσωπικότητάς του, ο Κορνέσιος υπήρξε και μεγάλος ευεργέτης:

α) Χρηματοδότησε την κατασκευή του υδραγωγείου του Σιλιχτάρη στη Λευκωσία.

β) Δώρισε το τσιφλίκι που είχε στην Τύμπου στη Μονή Μαχαιρά.

γ) Έκτισε τις εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου στο νεκροταφείο της Αγλαντζιάς (1797) και του Αγίου Γεωργίου στην Αθαλάσσα (1793).

δ) Δώρισε στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου το περβόλι του στην Κυθρέα και πλήρωσε για το διάκοσμο της εκκλησίας (1798).

ε) Χρηματοδότησε την ανέγερση της εκκλησίας της Παναγίας στη γενέτειρά του, Κρήτου Τέρρα, στην οποία δώρισε και φορητές εικόνες για το εικονοστάσι της (1804).

στ) Χρηματοδότησε την ανέγερση της εκκλησίας του Αγίου Παύλου στον Άγιο Δομέτιο (1805).

ζ) Επειδή ο κυβερνήτης ήθελε να σκοτώσει τους λεπρούς που μαζεύονταν στην Πύλη Αμμοχώστου, ο Κορνέσιος δώρισε το 1807 δύο τσιφλίκια στην περιοχή της Αγίας Παρασκευής (σημερινός χώρος Πανεπιστημίου), συνολικής έκτασης 500 σκαλών, για τη δημιουργία του λεπροκομείου.

η) Ενίσχυσε οικονομικά το «Ελληνομουσείον», σχολείο που ίδρυσε ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος, με μια δωρεά 10.000 γροσιών (1808).

Η αρχιτεκτονική του αρχοντικού παραπέμπει στη μεσαιωνική περίοδο. Αυτό δεν θα πρέπει να μας ξαφνιάζει, αφού κτίστηκε στη θέση μεσαιωνικού αρχοντικού, από το οποίο ίσως να προέρχεται η μαρμάρινη πλάκα στην είσοδο της οικίας με το λιοντάρι της Βενετίας. Πιθανώς το προηγούμενο οικοδόμημα να ανήκε στη σημαντική οικογένεια Podocataro, που χρηματοδότησε την κατασκευή του προμαχώνα κοντά στην Αρχιεπισκοπή και της οποίας το οικόσημο βρίσκεται στη μαρμάρινη πλάκα που είναι εντοιχισμένη πάνω από την είσοδο του αρχοντικού. Πιο πρόσφατα, ωστόσο, έχει εκφραστεί η άποψη ότι το αρχικό οικοδόμημα φαίνεται ότι ανήκε στην οικογένεια του ιππότη Balian Beltran, ο οποίος το 1515 αγόρασε το χωριό Ποταμιά.

Όπως μαρτυρεί η μαρμάρινη πλάκα στο εσωτερικό της εισόδου, το διώροφο κονάκι κτίστηκε το 1793 από λαξευμένη πουρόπετρα σε σχήμα Π με βόρεια πρόσοψη. Η ανατολική και η δυτική πτέρυγα περιβάλλουν εσωτερική αυλή και κήπο, τους οποίος κατά την επίσκεψή του στη Λευκωσία το 1873 ο Αρχιδούκας της Αυστρίας Louis Salvator περιέγραψε ως ένα πραγματικό όνειρο των αραβικών νυχτών, μια όαση με φοινικιές και πορτοκαλιές. Στο κέντρο της αυλής υπάρχει μια μαρμάρινη διακοσμημένη κρήνη και ένα ιδιωτικό χαμάμ. Στο πάνω μέρος της κρήνης βρίσκεται ένας σταυρός, με τα αρχικά IC XC NI KA και την ημερομηνία 29 Ιουλίου 1803. Το νερό κυλά σε μια αρχαία σαρκοφάγο.

 

Στο ισόγειο της οικίας βρίσκονται χώροι της υπηρεσίας, της κουζίνας, των στάβλων και διάφοροι αποθηκευτικοί και βοηθητικοί χώροι. Στην αυλή βρίσκεται μια στεγασμένη ξύλινη σκάλα που οδηγεί στον ηλιακό του πάνω ορόφου. Στον πάνω όροφο βρίσκονται τα κυριότερα δωμάτια του σπιτιού, ο προθάλαμος, τα υπνοδωμάτια και η επίσημη αίθουσα υποδοχής, γνωστή και ως οντάς. Ο οντάς βρίσκεται στο άκρο της ανατολικής πτέρυγας και διακρίνεται από την πλούσια ξυλόγλυπτη επιχρυσωμένη διακόσμησή του και διάφορες ελαιογραφίες• γύρω από τα πολλά μαξιλάρια βρίσκεται και το απαραίτητο αξεσουάρ για συνομιλία, διασκέδαση και ξεκούραση, ο παραδοσιακός ναργιλές. Φαίνεται ότι η εσωτερική διακόσμηση συνδύαζε την κομψότητα και τη χάρη των ευρωπαϊκών επίπλων με την άνεση και τη χλιδή της ανατολής.

 

Στα μέσα Μαρτίου 1804, λόγω αύξησης της φορολογίας, ξέσπασε εξέγερση Οθωμανών, Λινοβάμβακων και Χριστιανών κατά του Χατζηγεωργάκη και του Αρχιεπισκόπου Χρύσανθου. Ένα εξαγριωμένο πλήθος κινήθηκε προς την περιοχή του αρχοντικού και μόλις έφθασε εκεί όρμησε και το λεηλάτησε, καίοντας τμήμα της εξώπορτας. Ο Χατζηγεωργάκης και η οικογένειά του μόλις που πρόλαβαν να διαφύγουν από την πίσω αυλή, καταφεύγοντας στο σπίτι κάποιου Τουρκοκύπριου φίλου για μερικές μέρες μέχρι που κατάφεραν να βγουν κρυφά έξω από τα τείχη και να κατευθυνθούν προς τη Λάρνακα, όπου βρήκαν άσυλο στο σπίτι του Πρόξενου της Ρωσσίας, Κωνσταντίνου Περιστιάνη. Στις 20 Μαρτίου 1804 σάλπαραν για την Κωνσταντινούπολη και δεν επέστρεψαν παρά το 1808. Εις μνήμην των γεγονότων του 1804 γράφτηκε, άγνωστο από ποιον, το «Άσμα του Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου» με 400 στίχους σε ιαμβικό μέτρο.

Τον Ιούλιο του 1805, ο Χατζηγεωργάκης διόρισε ως επίτροπό του το βοηθό του Νικόλαο Νικολαΐδη, ο οποίος δυστυχώς καταχράστηκε τη θέση του, κάτι για το οποίο τον υποχρέωσε να ξεπληρώσει ο ίδιος ο Κορνέσιος με την επιστροφή του στην Κύπρο. Ωστόσο, η ισχύς και το κύρος του Κορνέσιου είχαν πλέον κλωνιστεί τόσο στην Κύπρο όσο και στην Κωνσταντινούπολη. Μετά από ψεύτικες κατηγορίες στην Υψηλή Πύλη από το Νικολαΐδη, το μουχασίλη (κυβερνήτη) Χασάν Αγά, το Γάλλο Πρόξενο Joseph Regnault και άλλους εχθρούς του, μόλις που γλύτωσε τη σύλληψή του στις 25 Οκτωβρίου 1808.

Μετά τη μυστική φυγή του Κορνέσιου, ο Χασάν Αγάς διάταξε να σφραγιστεί το αρχοντικό του και τη φύλαξη του αρχοντικού την ανάθεσε στον οικονόμο της Αρχιεπισκοπής, Κυπριανό, ο οποίος αργότερα έγινε ο ίδιος Αρχιεπίσκοπος και το 1821 κρεμμάστηκε από τους Τούρκους, όπως και ο αδελφός του Χατζηγεωργάκη, Χατζηνικόλας Κορνέσιος. Την Τετάρτη της Λαμπρής, 31 Μαρτίου 1809, ο Μέγας Βεζύρης Yusuf Ziyâ Paşa, ο επονομαζόμενος kör (τυφλός), παλαιός εχθρός του Κορνέσιου, εκτέλεσε το Χατζηγεωργάκη με αποκεφαλισμό στην Κωνσταντινούπολη. Αμέσως μετά έγινε λεπτομερής καταγραφή των περιεχομένων του αρχοντικού και αυτό αγοράστηκε από τη Μωαμεθανή Hatice Hanım, της οικογένειας Magnisali. Επέστρεψε στα χέρια του μικρότερου γιου του Κορνέσιου, Τζελεπή-Γιάγκου, το 1830 όταν η Αρχιεπισκοπή του παραχώρησε 13.500 γρόσια για να το αγοράσει πίσω από τη χανούμισσα Χατιτζέ.

Ο Τζελεπής-Γιάγκος και η γυναίκα του, Ιουλιανή Βοντιτσιάνου, έζησαν εκεί μέχρι το θάνατό τους, το 1874 και 1894, αντίστοιχα. Στη συνέχεια έζησε η θετή ανηψιά της, Ουρανία Ζαχαριάδου με το σύζυγό της Χριστόδουλο Οικονομίδη και τις τέσσερις κόρες τους. Μέχρι το 1894 το αρχοντικό είχε χωριστεί ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας και υπέστη διάφορες μετατροπές (π.χ. δεύτερη αψιδωτή είσοδος και μπαλκόνι πιο δυτικά). Η αποικιακή κυβέρνηση κήρυξε το αρχοντικό αρχαίο μνημείο το 1935. Διάφορες επισκευές άρχισαν στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και συνεχίστηκαν μέχρι και τη δεκαετία του 1960. Το ισόγειο αποκτήθηκε από το Τμήμα Αρχαιοτήτων το 1949, ενώ το 1952 η κυβέρνηση αγόρασε τη δυτική πτέρυγα. Η βόρεια και ανατολική πτέρυγα αποκτήθηκαν το 1979, με το θάνατο της τελευταίας ενοίκου, Ιουλίας Πίκη, η οποία δώρισε την επίπλωση και το αρχοντικό με την επιθυμία να γίνει μουσείο.

0

Το 1988 η αποκατάσταση της οικίας τιμήθηκε με το βραβείο Europa Nostra. Τα δωμάτια του πάνω ορόφου διαμορφώθηκαν ως εκθεσιακοί χώροι, στους οποίους εκτίθενται επίσης διάφορα αντικείμενα της βυζαντινής και της μεσαιωνικής περιόδου, όπως και της Τουρκοκρατίας. Αξίζει και με το παραπάνω μια επίσκεψη στο μουσείο, το οποίο είναι ανοικτό για το κοινό κάθε Τρίτη, Πέμπτη και Παρασκευή (08:30-15:30), κάθε Τετάρτη (08:30-17:00) και κάθε Σάββατο (09:30-15:30), εκτός δημόσιων αργιών, Δευτέρων και Κυριακών. Η τιμή εισόδου είναι €1,70. Να αναφέρουμε ότι το Λεβέντειο Μουσείο έχει εκδώσει το βιβλιαράκι «Ο δραγομάνος Χατζηγεωργάκης Κορνέσιος και η εποχή του» ως μέρος των ετήσιων διαλέξεών του το 1995.

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας

katoomba@cytanet.com.cy