Ο Βαχάν Κιουρκτζιάν (Παγκουράν) και το οικοτροφείο του

Γράφει ο
Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας
Από Λευκωσία

Ο Vahan M. Kurkjian (γνωστός ως Pagouran) γεννήθηκε το 1863 στο Αλέππο της Συρίας, και από νεαρή ηλικία έδειχνε ενδιαφέρον για την αρμενογνωσία (hayakidoutiun). Όταν μεταξύ 1894-1896 ο Σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β’ διενέργησε μια σειρά σφαγών κατά των Αρμενίων, που έμειναν στην ιστορία ως «χαμιτικές σφαγές», με θύματα περίπου 300.000 Αρμένιους, έμειναν ορφανά γύρω στα 50.000 Αρμενόπαιδα. Με την άφιξη στην Κύπρο περίπου 500-600 Αρμενίων, κυρίως από τις πόλεις Diyarbekir (Dikranagert), Aintab και Kilis, κατέφθασε και αριθμός ρφανών παιδιών, κάτι το οποίο δεν άφησε ασυγκίνητο τον Κιουρκτζιάν, που ήταν τότε διευθυντής της σχολής Vartanian στο Αϊντάπ.

Καθώς η αφοσίωση του στο αρμένικο έθνος δεν χαροποιούσε την οθωμανική κυβέρνηση, ο Κιουρκτζιάν ήρθε στην Κύπρο για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στα πεντάρφανα και πάμφτωχα παιδιά, να τα εφοδιάσει με την κατάλληλη μόρφωση και να τα κάνει καλούς Αρμένιους.

Στις 22 Οκτωβρίου 1896 ταξίδεψε για να μαζέψει τα λεφτά για τη λειτουργία ενός ορφανοτροφείου· πέτυχε να πείσει τους Αρμένιους εμπόρους του Μάντσεστερ, του Παρισιού και του Καΐρου να του προσφέρουν οικονομική βοήθεια για να πραγματοποιήσει το σχέδιό του, και επέστρεψε στην Κύπρο το Γενάρη του 1897. Με τη βοήθεια του εφημέριου της Λευκωσίας, Ghevont der Nahabedian, κατάφερε στις 18 Μαρτίου 1897 να ενοικιάσει ένα σπίτι στον ελληνομαχαλλά για 18 λίρες, και έτσι φιλοξενήθηκαν τα ορφανά και τα φτωχά παιδιά, που άρχισαν τα μαθήματά τους στις 18 Απριλίου εκείνου του χρόνου, επίσης με τη βοήθεια του πατρός Γεβόντ. Έξι μήνες μετά, το Ορφανοτροφείο μετακόμισε σε ένα άλλο κτίριο στην οδό Βικτωρίας , με μεγάλο κήπο, ευάερα και φωτεινά δωμάτια, το οποίο παλαιότερα ενοικίαζαν αστυνομικοί και αργότερα ήταν το English Club. Για να κτιστεί ορφανοτροφείο θα χρειάζονταν τουλάχιστον 300 λίρες, μεγάλο ποσό για την τότε εποχή. Αξίζει να αναφέρουμε πως και οι ντόπιοι έδιναν δωρεές στο Ορφανοτροφείο, που αρκετές φορές αντί να ήταν χρήματα ήταν ζώα, φρούτα ή γλυκά.

Το πρόγραμμα των μαθημάτων του «Εθνικού Εκπαιδευτικού Ορφανοτροφείου» (Azkayin Gertagan Vorpanots) περιλάμβανε Αρμένικα, Τούρκικα, Αγγλικά, Θρησκευτικά, Φυσική Επιστήμη, Γεωγραφία, Αρμένικη Ιστορία, Υγιεινή, Καλλιγραφία, Ωδική και Αριθμητική.
Καθώς όλοι οι μαθητές ήταν αγόρια, τα απογεύματα (εκτός το Σάββατο) από τις 3 μέχρι τις 5 διδάσκονταν την τέχνη του τσαγκάρη, του ράφτη και του πελεκάνου· οι μεγάλοι μαθητές αντί για τέχνη παρακολουθούσαν μαθήματα μεταξοκαλλιέργειας, με διευθυντή τον K. Salmaslian. Το καλοκαίρι τα μαθήματα γίνονταν στο Αρμενομονάστηρο.

Την πρώτη χρονιά λειτουργίας του Ορφανοτροφείου υπήρχαν 3 τάξεις, φοιτούσαν 20 παιδιά και το κόστος για κάθε μαθητή ήταν περίπου 10-12 λίρες. Το 1902-1903 υπήρχαν 5 Αρμενοκύπριοι και 27 ξένοι μαθητές (μόνο οι 12 με δίδακτρα)· από τα 15 παιδιά που δεν πλήρωναν, οι 11 ήταν ορφανοί και οι 4 φτωχοί. Το κόστος για τους μαθητές ήταν 301 λίρες 10 σελίνια και 7 γρόσια, ενώ ξοδεύτηκαν επίσης £700.18.3 για διάφορα έξοδα.

Μέχρι το κλείσιμό του, το 1904, είχαν φοιτήσει περίπου 70 μαθητές, λαμβάνοντας μια πολύ καλή δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ο στόχος του Παγκουράν ήταν να ανεβάσει το επίπεδο της μάθησης και να συμπεριλάβει ακόμη περισσότερους μαθητές στο εκπαιδευτικό αυτό ίδρυμα,
αφού θεωρούσε εθνικό του χρέος να μεταδώσει την αρμενογνωσία και την αρμενοφωνία στα παιδιά των Αρμενίων. Για την εύρυθμη λειτουργία του Ορφανοτροφείου, υπήρχαν διάφορα συμβούλια και επιτροπές.

Την έκτη χρονιά της λειτουργίας του (1903), το Ορφανοτροφείο είχε μεγάλες δυσκολίες, όμως τελικά κατάφερε να επιβιώσει. Ο Κιουρκτζιάν φιλοδοξούσε να μετατρέψει το ορφανοτροφείο του σε ένα σημαντικό κέντρο σπουδών, ίσως ένα μικρό δείγμα του Sourp Ghazar (αρμενοκαθολικό αββαείο στη Βενετία, με πλούσια λογοτεχνική και τυπογραφική δραστηριότητα), σκοπός για τον οποίο μαζεύτηκαν £600. Θεωρούσε πως η ζωή στην Τουρκία, ιδίως των διανοούμενων, ήταν υπό σκληρή επιτήρηση, και η Κύπρος, ένα ασφαλές νησί υπό
βρετανική διοίκηση, θα είχε λαμπρή προοπτική να αποτελέσει ένα κέντρο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για τους Αρμένιους της Κιλικίας, το οποίο πραγματοποιήθηκε με τη γενναιόδωρη και φιλάνθρωπη δωρεά των αδελφών Krikor και Garabed Melkonian και την ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν το 1926.

Η ιδέα αυτή φαίνεται να γεννήθηκε στο μυαλό του Παγκουράν από τις αφηγήσεις του Αββά Mekhitar, ο οποίος το 1695 επισκέφθηκε το νησί μας με το ίδιο όνειρο, ωστόσο απογοητεύτηκε από τη φτωχική κατάσταση του Magaravank στη Χαλεύκα. Ο Κιουρκτζιάν θαύμαζε το Μεχιτάρ και το έργο του, και για να δείξει την εκτίμησή του εις μνήμη της επίσκεψής του στην Κύπρο και τα 200χρονα του τάγματος των Μεχιταριστών στη Βενετία, ονόμασε το λόφο που βρίσκεται στα ανατολικά του Μαγκαραβάνκ «Mekhitara Plour» (Λόφο του Μεχιτάρ), και οι μαθητές του Ορφανοτροφείου έφτιαξαν ένα μνημείο από μια στοίβα από πέτρες πάνω από το λόφο αυτό την Κυριακή, 8 Σεπτεμβρίου 1901.

Οι μαθητές του Εθνικού Εκπαιδευτικού Ορφανοτροφείου το 1899

Το 1901, στο τυπογραφείο των Μεχιταριστών, εξέδωσε την έκθεση λειτουργίας του Ορφανοτροφείου, ενώ το 1902 ίδρυσε τυπογραφείο στη Λευκωσία και εξέδωσε διάφορα βιβλία, ανάμεσά τους και το σημαντικότατο Gibros Geghzi (Νήσος Κύπρος, 1903). Παρά τις ελπίδες του να καταστήσει την Κύπρο αρμένικο πολιτιστικό και εκπαιδευτικό κέντρο, δυστυχώς όχι μόνο δεν κατάφερε να πραγματοποιήσει το όνειρό του για την ίδρυση ενός
«Κεντρικού Εκπαιδευτηρίου» (Getronagan Ousoumnaran), αλλά και υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το Ορφανοτροφείο του μετά που έθαψε το μονάκριβο γιο του το 1904. Εκείνος και η γυναίκα του, Haiganoush (η οποία το 1897-1898 είχε διατελέσει διευθύντρια του
σχολείου των κοριτσιών στη Λευκωσία) έφυγαν το 1904 για το Κάιρο της Αιγύπτου.

Εκεί, ο Παγκουράν εξέδιδε την εφημερίδα Lousaper (Άστρο της αυγής), καλώντας τους Αρμένιους διανοούμενους σε εθνική ενότητα, ιδέα που τελικά υλοποιήθηκε με τη σύσταση της Αρμενικής Γενικής Ένωσης Αγαθοεργίας (AGBU) το 1906, επίσης στο Κάιρο. Το 1907 μετανάστευσε στη Βοστώνη για σπουδές νομικής, και το 1909 ίδρυσε το πρώτο παράρτημα του AGBU στην Αμερική, του οποίου υπήρξε διευθυντής μέχρι και την αφυπηρέτησή του το 1939. Από τα διάφορα βιβλία του, το σπουδαιότερο θεωρείται το «The History of Armenia», (1958). Ο Παγκουράν απεβίωσε το 1961 στη Νέα Υόρκη.

Παρά τη σχετικά σύντομη παραμονή του στην Κύπρο, οι Αρμενοκύπριοι κράτησαν για πολλά χρόνια στη μνήμη και τις ψυχές τους το όνομα του μεγάλου αυτού παιδαγωγού, ο οποίος τους είχε κάνει γνώστες της ύπαρξης του ευρύτερου αρμενισμού ανά τη Διασπορά· επιπλέον, είχε επηρεάσει βαθιά και τις πολιτικές πεποιθήσεις των μαθητών του, οι οποίοι κατάφεραν να
φθάσουν σε σεβαστές θέσεις, όπως π.χ. ο επιχειρηματίας Movses Soultanian, που το 1957 δώρισε στο AGBU Λευκωσίας το τριώροφο κτίριο όπου στεγαζόταν. Οι πρώην μαθητές επισκέπτονταν συχνά το μνημείο του Μεχιτάρ, και στη θέση της στοίβας τελικά τοποθέτησαν
στις 8 Σεπτεμβρίου 1931 ένα τετράγωνο κωνοειδές μνημείο από μπετόν, με σταυρό στην άκρη, αρχιτέκτονας του οποίου ήταν ο Garo Balian.

Το άρθρο αυτό αφιερώνεται στους 300.000 μάρτυρες τωνχαμιτικών σφαγών. Επιθυμώ να εκφράσω τις θερμές μουευχαριστίες στην κυρία Maggie Eskidjian, για την πολύτιμη

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας
katoomba@cytanet.com.cy