Οι Προτεστάντες Αρμένιοι στην Κύπρο

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας

Γράφει από τη Λευκωσία

Στον απόηχο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού υπήρξε μια πνευματική αφύπνιση των Αρμενίων της Κωνσταντινούπολης, όπου το 1834 Αμερικανοί ιεραπόστολοι άνοιξαν σχολείο και το οποίο ακολούθησαν σχολεία στη Σμύρνη και αλλού στην Κιλικία. Το 1836 ιδρύθηκε η «Αδελφότητα της Ευλάβειας» (Parebashdoutian Miapanoutiun), τα μέλη της οποίας μελετούσαν τη Βίβλο και αμφισβητούσαν πρακτικές και παραδόσεις της Αποστολικής Εκκλησίας. Αφού τους αφόρισε ο Πατριάρχης Mateos Chouhadjian, ίδρυσαν την Αρμενική Ευαγγελική Εκκλησία στις 01/07/1846 και ο Apisoghom Utidjian εκλέγηκε ο πρώτος της χειροτονημένος ιερέας (badveli): οι αδελφοί του, Simon και Stepan, υπηρέτησαν σε άλλες νεοϊδρυμένες εκκλησίες. Στις 15/11/1847 οι Ευαγγελικοί Αρμένιοι αναγνωρίστηκαν ως μιλλέτι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Οι πρώτοι Αρμένιοι Ευαγγελικοί στην Κύπρο ήρθαν μετά την άφιξη των Βρετανών τον Ιούλιο του 1878. Όντας μη αφοσιωμένοι, και πολύ λίγοι, γρήγορα συσχετίστηκαν με τη Μητέρα Εκκλησία, όπως ο Απισογόμ Ουτιτζιάν (ο γιος του Στεπάν), ο επίσημος μεταφραστής κρατικών εγγράφων μεταξύ 21/08/1878-01/04/1919, που υπηρέτησε ως Πρόεδρος του Αρμενικού Ενοριακού Συμβουλίου στη Λευκωσία για 30 χρόνια. Το 1887 ο αιδ. Henry Easson από την Πρεσβυτεριανή Αποστολή στη Λαττάκια ήρθε στη Λάρνακα και, μαζί με τον Daoud Saada, το 1892 ίδρυσαν σχολείο (στο οποίο φοιτούσαν μερικοί Αρμένιοι πρόσφυγες το 1896) και έκτισαν ένα ξύλινο παρεκκλήσι με σιδερένιο σκελετό. Μεταξύ 1896-1903 ο ιεραπόστολος Dr. William M. Moore είχε κλινική στη Λάρνακα και επισκεπτόταν τους μαθητές του Ορφανοτροφείου του Παγκουράν στη Λευκωσία.

Στις 18/11/1898 ο αιδ. Haroutiun Sarkissian άρχισε να κηρύσσει ανάμεσα σε Αρμένιους πρόσφυγες στη Λευκωσία• οι κόρες του, Rakel και Hosanna, είχαν νηπιαγωγείο (1900-1905). Το παρεκκλήσι στη Λάρνακα, που καταστράφηκε από κακόβουλη πυρκαγιά τον Απρίλιο 1901, αντικατέστησε ένα μεγαλύτερο πέτρινο, το οποίο εγκαινιάστηκε τον Ιούλιο 1902. Μεταξύ 1905-1906, ο Michael Kassilian έκανε συγκεντρώσεις στο σπίτι του στην Αμμόχωστο. Το 1906 ο βιομήχανος Αναστάσης Πεπονιάδης έδωσε γη και £200 για μια εκκλησία, η οποία κτίστηκε απέναντι από την Ηλεκτρική Λευκωσίας, εγκαινιάστηκε στις 10/03/1907 και δεν ανήκε σε κάποια ομάδα, αν και οι περισσότεροι πιστοί της ήσαν Αρμένιοι. Το 1908 ο αιδ. Walter McCarroll ίδρυσε την Αμερικανική Ακαδημία Αγοριών στη Λάρνακα, με μικρό Δημοτικό για τους Αρμένιους πρόσφυγες (1916-1917 και 1924-1926). Το 1922 η δνις Lola Weir ίδρυσε την Αμερικανική Ακαδημία Κοριτσιών στη Λευκωσία.

Το 1920 ο αιδ. Siragan G. Aghbabian ήρθε στη Λάρνακα από το Marash• τότε υπήρχαν 45 μέλη και έγιναν διευθετήσεις για ακολουθίες στα Ελληνικά, Τουρκικά και Αγγλικά. Στη Λευκωσία ο Dr. Samuel V. Mouradian τελούσε εθελοντικά συγκεντρώσεις τις Κυριακές, ενώ ο αιδ. Aghbabian κήρυττε μια φορά το μήνα, μέχρι που εγκαταστάθηκε το 1930. Η άφιξη των Αρμενίων προσφύγων, αποτέλεσμα της Γενοκτονίας, αύξησε τον αριθμό των μελών σε 283 το 1929. Στη Λάρνακα, ο καθηγητής της Αμερικανικής Ακαδημίας Manuel Kassouni (1922-1962) ίδρυσε το 1923 το Hayakhos Mioutiun (Σύνδεσμος Αρμενοφωνίας) για τους Αρμένιους μαθητές του• το 1926 ξεκίνησε κατηχητικό και μεταξύ 1925-1928 τύπωνε την εφημερίδα Lousarpi (Φως του Ήλιου). Στους Αρμένιους μαθητές της Ακαδημίας Λευκωσίας δίδασκε Αρμένικα η δνις Armine der Arsenian (1924-1961).

Το 1925 ο αιδ. Haroutiun Manoushagian από τα Άδανα διορίστηκε στη Λευκωσία για 3 χρόνια. Το 1927 εκλέγηκε ένα κοινό Συμβούλιο Πρεσβύτερων και η Αποστολή βοήθησε στο άνοιγμα του αρμένικου σχολείου στην Αμμόχωστο. Το 1933 το Συμβούλιο διαχώρισε Αρμένιους, Έλληνες και Αμερικανούς• υπεύθυνοι για τους Αρμένιους ήταν οι αιδ. Youhanna der Megerditchian (1933-1947) και Hagop Sagherian (1946-1954). Στις 23/07/1946 εγκαινιάστηκε η Αρμενική Ευαγγελική εκκλησία στην αυλή της παλαιάς Αμερικανικής Ακαδημίας στην οδό Mahmoud Pasha• το 1959 προστέθηκε μια κουζίνα.

Τη δεκαετία του 1950 γίνονταν κάποτε συναθροίσεις στην Αμμόχωστο, τη Λεμεσό και τον Αμίαντο. Μετά από μακροχρόνια διαφωνία για τη χρήση των Ύμνων, χορηγήθηκε στους Αρμένιους Ευαγγελικούς προσωρινή αυτονομία τον Ιούλιο 1954, που επισημοποιήθηκε στις 01/01/1962. Έκτοτε, υπεύθυνοι ήσαν οι λαϊκοί ιεροκήρυκες Manuel Kassouni (1954-1962), Nishan Halvadjian (1954-1964) και Levon Yergatian (1962-1964). Το Σεπτέμβριο 1955 η Αμερικανική Ακαδημία Λευκωσίας μετακόμισε στο σημερινό της χώρο. Μετά τις διακοινοτικές ταραχές (1963-1964) ο αριθμός των μελών μειώθηκε σε μόνο 55 το 1965 (σε σχέση με 230 το 1946). Τον Ιανουάριο 1964, η Αρμένικη Ευαγγελική εκκλησία καταλήφθηκε από τους Τουρκοκύπριους• σήμερα χρησιμοποιείται παράνομα ως κέντρο χειροτεχνίας. Αργότερα γίνονταν συγκεντρώσεις στο παρεκκλήσι της Αμερικανικής Ακαδημίας από τους Aram Sarkissian (1964-1966) και Mihran Djizmedjian (1966-1973). Το 1973 ο λαϊκός ιεροκήρυκας Levon Yergatian ίδρυσε το Σχολείο Logos στη Λεμεσό.

Μετά από σχεδόν 30 χρόνια αδράνειας, οι Αρμένιοι Ευαγγελικοί αναδιοργανώθηκαν στην Ελληνική Ευαγγελική εκκλησία Λάρνακας το 2002, με την ενθάρρυνση της Novart Kassouni και της μ. Lydia Gulesserian. Το 2005 ο λαϊκός ιεροκήρυκας Hrayr Jebejian, Εκτελεστικός Γραμματέας της Βιβλικής Εταιρείας του Κόλπου, μετακόμισε στη Λευκωσία και έκτοτε πραγματοποιούνται τακτικά συναντήσεις στην Ελληνική Ευαγγελική εκκλησία. Το 2006 έγιναν συναντήσεις και στην αγγλικανική εκκλησία Αγίου Βαρνάβα στη Λεμεσό. Σήμερα, οι Αρμένιοι Ευαγγελικοί στην Κύπρο αριθμούν περίπου 40-50 άτομα. Το Μεγάλο Σάββατο, 03/04/2010, ο αιδ. Vartkes Kassouni επισκέφθηκε την Κύπρο μετά από 61 χρόνια και κήρυξε στην Αρμενική Ευαγγελική λειτουργία στη Λευκωσία.

Τη δεκαετία του 1930, Αμερικανοί Αδελφοί ιεραπόστολοι προσηλύτισαν μικρό αριθμό Αρμενίων (Yeghpayrner/Biraderler). Για τις συναθροίσεις τους ενοικίαζαν το ισόγειο του Dickran Tellalian στον οδό Κιόρογλου, Λευκωσία, με κήρυκα τον Khacher Kasbarian• τη δεκαετία του 1950 συναθροίζονταν και στη Λεμεσό. Τώρα υπάρχουν περίπου 10-20 Αρμένιοι Αδελφοί. Στο παρελθόν υπήρχαν επίσης ελάχιστοι Αρμένιοι Πεντηκοστιανοί (Pendegosdetsi/Hokekalsdagan), που συναντιούνταν σε διάφορα σπίτια στη Λευκωσία μέχρι που το 1952 έκτισαν εκκλησία στην οδό 28ης Νοεμβρίου, Κωνστάντια. Υπάρχουν επίσης περίπου 5-10 Αρμενοκύπριοι που σχετίζονται με την Αγγλικανική Εκκλησία.

Οι πρώτοι Αρμένιοι Αντβεντιστές (Shapatabah Kalsdagan) ήρθαν στην Κύπρο το 1912 από το Musa Dagh, Svedia, η οικογένεια του Movses Boursalian. Από το 1948 είχαν συναντήσεις στη Λευκωσία με τον πάστορα Aram E. Ashod να κηρύττει Αρμένικα και τη σύζυγό του Διαμαντόλα να μεταφράζει Ελληνικά• συγκεντρώσεις γίνονταν επίσης στην Αμμόχωστο και τη Λεμεσό. Το 1956 έκτισαν την εκκλησία τους στην οδό Ολυμπίου Διός, Λευκωσία, που στις 20/05/1961 αφιέρωσε ο πάστορας Aram Aghassian• το 1963 καταλήφθηκε από τους Τ/Κ και σήμερα χρησιμοποιείται παράνομα από την «Ερυθρή Ημισέληνο». Το 1966 οι Αντβεντιστές αποκτήσαν νέα εκκλησιά στην οδό Γλάδστωνος που χρησιμοποιούσαν μέχρι το 1999. Σήμερα υπάρχουν περίπου 5-10 Αρμένιοι Αντβεντιστές, που έχουν συγκεντρώσεις στην αγγλικανική εκκλησία του Αγίου Παύλου στη Λευκωσία.

Η ύπαρξη μικροσκοπικών προτεσταντικών μειονοτήτων μέσα στην ήδη μικρή και στενά συνδεδεμένη αρμενοκυπριακή κοινότητα υπήρξε κάποτε πηγή έντασης. Αν και γενικά οι σχέσεις ήταν καλές και γίνονταν ακόμη και μεικτοί γάμοι, κάποτε υπήρχαν επιφυλάξεις ή προκαταλήψεις αναφορικά με αντικρουόμενες προσεγγίσεις και πρακτικές αναφορικά με το έθνος, την πίστη, τη γλώσσα, την εκπαίδευση, το γάμο, τις κοινοτικές εκδηλώσεις κτλ, αντικατοπτρίζοντας αντιλήψεις βαθιά ριζωμένες μέσα στην ίδια την κοινότητα. Στην Κύπρο συνηθίζεται οι Αρμένιοι Προτεστάντες να θάβονται στην αριστερή πλευρά των αρμενικών κοιμητηρίων Λευκωσίας και Λεμεσού. Στη Λάρνακα οι Προτεστάντες έχουν δικό τους κοιμητήριο, δίπλα από το βρετανικό, που αγοράστηκε τον Ιούνιο του 1900.

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας

katoomba@cytanet.com.cy

Ευχαριστίες στους Άρτο Αρακελιάν, Αναχίτ Εσκιτζιάν, Χαρό Κουγιουμτζιάν, Κατερίνα Νεοφύτου, Τακουχή Ντεβλετιάν, Κρις Ολύμπιο, Εύη Συλβέστρου, Vartan Tashdjian, Αντωνάκη Χαραλάμπους, ιδιαίτερα δε τους Vartkes Kassouni, Hrayr Jebejian, Νορίς Γκιουλεσεριάν, Μωυσή Ελματζιάν, Novart Kassouni-Panayiotides, John Matossian, Έλση και Χάικ Ουτιτζιάν, Ηρακλή Παναγιωτίδη-Τζαφέρη και Azniv and Sylvia Salakian.