Σάββας Πατσαλίδης, Πρωτεργάτης του Κυπριακού Τουρισμού, ιδρυτής της Ένωσης Κυπρίων Συγγραφέων & Δημοσιογράφων Τουρισμού & Επίτιμος Πρόεδρος

Σάββας Πατσαλίδης

Μια ξεχωριστή προσωπικότητα στον τομέα του Τουρισμού

Κορυφαίος Κύπριος αρχιτέκτονας και πρωτεργάτης στη θεμελίωση της τουριστικής εξέλιξης της Κύπρου, θα μπορούσε άνετα να χαρακτηριστεί ως ο πατέρας ή ο γκουρού του Κυπριακού τουρισμού. Όχι άδικα βέβαια αυτοί οι χαρακτηρισμοί, γιατί αφιέρωσε μια ολόκληρη ζωή στην υπηρεσία της ιδέας του τουρισμού.

Ένας άνθρωπος που έβαλε τις στέρεες βάσεις και την προσωπική του σφραγίδα στα πρώτα τουριστικά βήματα του τόπου μας ήταν ο Κερυνιώτης Σάββας Πατσαλίδης, γνήσιο τέκνο της Κυπριακής Γης. Απλός υπηρέτης του Τουρισμού όπως χαρακτήριζε ο ίδιος τον εαυτό του, γεννήθηκε στην Κερύνεια το 1923. Πήγε στο Σεβέρειο Σχολείο Κερύνειας και μετά αποφοίτησε από το Παγκύπριο Γυμνάσιο το 1941. Στην Κερύνεια ευτύχησε να είχε καταξιωμένους δασκάλους όπως τον Θεόκλητο Σοφοκλέους, το Νίκο Κρανιδιώτη, τον Παύλο Ξιούτα και άλλους.

Ο Σάββας Πατσαλίδης σε κρουαζερόπλοιο στο λιμάνι της Αμμοχώστου το 1973 για να καλοσωρίσει τουρίστες, που έφθασαν στην Κύπρο.

Σύζυγός του η Αλεξάνδρα και κόρη του η Στέλλα καθηγήτρια στο Ανώτερο Ξενοδοχειακό Ινστιτούτο Κύπρου. Μιλούσε αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά και είχε τρεις αδερφές κι ένα αδελφό.

Στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο είχε καταταγεί στην Εθελοντική Δύναμη της Κύπρου, γιατί αγαπούσε την Ελλάδα και πίστευε στις αρχές της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Οι Άγγλοι τότε δεν επέτρεπαν στους Κύπριους να υπηρετήσουν στον Ελληνικό Στρατό. Ο πατέρας του, ήρωας του Β’ Παγκοσμίου πολέμου σκοτώθηκε στην Καλαμάτα κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Υπηρέτησε στον Αγγλικό στρατό για περισσότερα από οκτώ χρόνια από τα οποία τα τέσσερα στο εξωτερικό όπως π.χ. στη Παλαιστίνη, Αίγυπτο, Βηρυτό, Αγγλία, Β. Αφρική όπου απέκτησε μοναδικές γνώσεις και πλούσιες εμπειρίες. Είχε επισκεφθεί την ιερή πόλη των Ιεροσολύμων, όπου ένιωσε μέσα του μια πνευματική αναμόρφωση και ανάταση.

Στην Αίγυπτο όπου έσφυζε ακόμη ο Ελληνισμός, υπήρχαν σωρεία πολιτιστικών κέντρων. Στην Αλεξάνδρεια υπήρχαν πολλοί άνθρωποι του πνεύματος και της τέχνης με τους οποίους ήρθε σε επαφή. Στο Κάιρο είχε επισκεφθεί όλα τα μουσεία και παρακολούθησε πολλές πολιτιστικές γιορτές και εκδηλώσεις.

Ο Σάββας Πατσαλίδης λάτρης της πολιτιστικής παράδοσης με τον πατήρ Καλλίνικο Σταυροβουνιώτη που υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους βυζαντινούς αγιογράφους της σύγχρονης εποχής.

Η επαφή αυτή με την πνευματική διανόηση τον επηρέασε καταλυτικά και του κέντρισε το ενδιαφέρον στα πολιτιστικά δρώμενα. Στο μεταπολεμικό Λονδίνο μετά το 1946 είχε την ευκαιρία να μιλήσει για την Κύπρο και τον τουρισμό της σε εκλεκτό ακροατήριο με την ευκαιρία της Έκθεσης Ελληνικής Τέχνης στη Βασιλική Ακαδημία. Στη Λέσχη της Βασίλισσας Βικτωρίας στο Λονδίνο όπου σύχναζε ως αξιωματικός του Αγγλικού στρατού, είχε την ευκαιρία να μιλήσει για την Κύπρο, αλλά ταυτόχρονα να μάθει πολλά πράγματα και να νιώσει υπερήφανος για την πλούσια ελληνική πολιτιστική κληρονομιά του.

Ήταν αυτή η πλούσια εμπειρία που τον έκανε να μιλήσει από τους πρώτους για τον πολιτιστικό τουρισμό, δίνοντας μεγάλη έμφαση και προβάλλοντας τα ανεπανάληπτα μνημεία, τα ήθη και τα πλούσια τοπικά έθιμα όπως οι λαϊκοί χοροί. Πίστευε ακράδαντα ότι αυτό ήταν που επιζητούσε να μάθει και να δει ο ξένος επισκέπτης ως μέρος του αυθεντικού μας πολιτισμού και όχι μόνο τις φυσικές ομορφιές ενός τόπου. 

Ο Σάββας Πατσαλίδης δεύτερος από δεξιά με τον τότε πρόεδρο του Κυπριακού Οργανισμού Τουρισμού (ΚΟΤ) Φρίξο Πετρίδη σε Πρωτοχροννιάτικη εκδήλωση στα γραφεία του ΚΟΤ το 1975. Ο Φρίξος Πετρίδης διορίστηκε πρόεδρος του ΚΟΤ το 1972 και υπηρέτησε για 11 χρόνια μέχρι το 1983. Στην παρέα τους Ν. Τύμβιος, Κ. Παπαγεωργίου, Περσέας Σολομωνίδης και Τάκης Μακρής

Το 1950 επέστρεψε στην Κύπρο όπου εργάστηκε στην κυβέρνηση για τον Κυπριακό Τουρισμό. Οι Άγγλοι τότε δεν έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τουριστική ανάπτυξη του τόπου.

Ο Σάββας Πατσαλίδης μαζί με τον Ουάτσον Ευρυβιάδη και Χατζιηωσήφ ήταν υπεύθυνοι για την διοργάνωση του γραφείου υποδοχής και πληροφοριών των ξένων επισκεπτών. Μετά που ανέλαβε ως υπεύθυνος του γραφείου αυτού, εισήγαγε στον τουριστικό χάρτη της Κύπρου όλα τα ελληνικά και χριστιανικά μνημεία, τα οποία οι Άγγλοι για ευνόητους λόγους δεν πρόβαλλαν. Αυτό το έκανε μετά φόβου Θεού μαζί με μερικούς πιστούς συνεργάτες όπως ήταν η Μαρία Παπαξενοπούλου και η Έλλη Μακρίδου κ.ά.

Είχε οργανώσει τότε σε παγκύπρια βάση έκθεση κυπριακής χειροτεχνίας σε συνεργασία με ανθρώπους του πνεύματος όπως ήταν ο Γεώργιος Διαμαντής, Βαλεντίνος Χαραλάμπους κ.ά.

Επί Αγγλοκρατίας ακόμη το 1957 είχε κάνει την πρώτη σοβαρή μελέτη για τον Κυπριακό τουρισμό, υποβάλλοντας ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, οι οποίες είχαν διαχρονική αξία, αφού για πρώτη φορά έγινε λόγος για τη δανειοδότηση της ξενοδοχειακής και τουριστικής βιομηχανίας, αλλά και για την εκπαίδευση του προσωπικού, την ίδρυση επαγγελματικών σχολών και πολλά άλλα.

Η Σχολή Ξεναγών για παράδειγμα η οποία είναι έργο δικό του άρχισε ως μια σειρά μαθημάτων, τα οποία εγκαινίασε με εντελώς δική του πρωτοβουλία το 1959 αρχίζοντας με ορισμένα άτομα και σταδιακά αναγνωρίστηκε ως σχολή.

Αμέσως μετά την Ανεξαρτησία ανάλαβε στο Υπουργείο Εμπορίου & Βιομηχανίας την υπεύθυνη θέση για την προώθηση του Κυπριακού Τουρισμού.  

Υποδοχή του Αυστριακού Τουριστικού Οργανισμού ITAS στο αεροδρόμιο Λευκωσίας μετά το 1974. Από δεξιά ο Πρόξενος της Αυστρίας στην Κύπρο Γεώργιος Μαραγκός, δίπλα του ο Γιώργος Μιχαηλίδης εκ μέρους του ΚΟΤ μαζί με τον Σάββα Πατσαλίδη και δεξιά με την καπαρτίνα η Μαρία Αριστείδου του ΚΟΤ.

Στην περίοδο της δεκαετίας του 1960-70 τα πράγματα ήταν δύσκολα και οι απόψεις του για τη σημασία της τουριστικής ανάπτυξης δεν ήταν εύκολο να γίνουν κατανοητές από όλους. Αναγνώριζε την αξία του τουρισμού και αισιόδοξος από τη φύση του με θετική προσέγγιση πίστευε ότι σε βάθος χρόνου οι ιδέες του θα τον δικαιώσουν, πράγμα που έγινε. Σταθερός στους στόχους του αναζητά επίμονα την καινοτομία αντιμετωπίζοντας τις δυσκολίες ως προκλήσεις. Ως ένας άνθρωπος με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον είχε όραμα που συνδύαζε την οξυδέρκεια με τη διορατικότητά.

Πολυταξιδευμένος με ελεύθερο πνεύμα άφησε τη σκέψη του ελεύθερη μακριά από προκαταλήψεις και «καλούπια» και εργάστηκε αφοσιωμένα και με σοβαρότητα στην υπόθεση του Κυπριακού τουρισμού.

Εκπροσώπησε αμέτρητες φορές την Κύπρο στο εξωτερικό. Η πρώτη του μεγάλη επιτυχία ήταν το 1960 στην Αυστρία όταν στη Βιέννη η Κύπρος εξελέγη ως μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του Διεθνούς Οργανισμού.

Ο Σάββας Πατσαλίδης (δεξιά) στην Έκθεση Τουρισμού στο Βερολίνο στις 15.9.1966 συνομιλεί με τον Βίλλυ Μπραντ, δήμαρχο τότε του Βερολίνου και μετέπειτα καγκελάριο της Γερμανίας.

Βαθύς γνώστης των τουριστικών θεμάτων, ένας από τους πλέον έγκυρους και αξιόπιστους στις εκτιμήσεις του για την τουριστική πολιτική, παρουσίασε τις απόψεις του σε συνέδρια, διασκέψεις, συναντήσεις και σεμινάρια στο εξωτερικό αναπτύσσοντας τη δική του φιλοσοφία περί τουρισμού.

Στο πρώτο Παγκόσμιο Τουριστικό Συνέδριο στη Γερμανία μετά τον πόλεμο υπήρξε ο κύριος ομιλητής μπροστά σε 900 συνέδρους, ειδικούς επί του τουρισμού. Η μελέτη του που ανέπτυξε στο συνέδριο εκείνο εκδόθηκε σε 25.000 αντίτυπα και διανεμήθηκε.

Υποδοχή από τον Σάββα Πατσαλίδη με κυπριακή κατσίκα του πρόεδρου της  Γερμανικής εταιρείας TOUROPA για την ετήσια Γενική Συνέλευση το 1973.

Με τις άοκνες προσπάθειες του έπεισε τους αρμόδιους κυβερνητικούς για χρηματοδότηση τουριστικών μονάδων έτσι ώστε να δημιουργηθεί η απαραίτητη υποδομή η οποία στήριξε στα χρόνια που ακολούθησαν τη θεαματική ανάπτυξη του τουρισμού.

Δίκαια υποστήριζε ότι η υπηρεσία του ήταν από τους πρώτους οργανισμούς τουρισμού στον κόσμο που έλαβε υπόψη τη διατήρηση του τοπίου των αρχαίων μνημείων, τις πολιτιστικές και πνευματικές αξίες του τόπου, την τέχνη και τις παραδόσεις. Είχαν μάλιστα εισαγάγει τον πολιτιστικό τουρισμό (τον περιέγραφε ως Μορφωτικό) στα γυμνάσια της Σαλαμίνας με τη βοήθεια της Μορφωτικής Υπηρεσίας. 

Ξενάγηση Βρετανών Βουλευτών στη Σαλαμίνα το 1972 από τον Σάββα Πατσαλίδη με την ευκαιρία της εγκαινίασης της πρώτης απ' ευθείας πτήσης Λονδίνου - Λευκωσίας από την ΒΕΑ και την Cyprus Airways. Ο αρχαιολογικός χώρος του Γυμνασίου της Σαλαμίνας που ήταν στην αρχαιότητα πόλη-κράτος (1184 π.Χ. 648 μ.Χ.) φημισμένο για τους πατριώτες βασιλείς του Ονήσιλο και Ευαγόρα, οι οποίοι πολέμησαν για την ελευθερία της Κύπρου.

Με προμετωπίδα τον πολιτισμό, πίστευε ότι εάν ο Τουρισμός αναπτυχθεί σωστά, τότε μπορεί να συμβάλει στην ανάδειξη και στην προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς του τόπου και αφιέρωσε τη ζωή του σ’ αυτό τον σκοπό. Διέκρινε από τότε και προωθούσε συνειδητά τη μορφή αυτή του τουρισμού αφού η Κύπρος εκτός από τον ήλιο και τη θάλασσα διαθέτει πλούσιο πολιτιστικό υπόβαθρο.

Από το 1959 – 61 ήταν υπεύθυνος κυρίως για το μάρκετιγκ και επισκέφθηκε ούτε λίγο ούτε πολύ πάνω από τριάντα χώρες για την προώθηση του τουρισμού. Είχε δώσει μεγάλη σημασία σε κράτη της Ευρώπης αλλά και στις γειτονικές χώρες. Ήταν από τους πρώτους που ταξίδευσε με τον Κώστα Μόντη στον Αραβικό Κόλπο για προσέλκυση τουριστών.

Μάχιμος και πρωτοπόρος τεχνοκράτης για τέσσερεις σχεδόν δεκαετίες στον τόπο μας είχε το χάρισμα να μεταδίδει τον ενθουσιασμό του στους άλλους και να γίνεται πειστικός με τα επιχειρήματα του.

Υποδοχή της πρώτης πτήσης της Condor θυγατρικής εταιρείας της Λουφτάχνσα στο αεροδρόμιο Λάρνακας το 1978. Σε πρώτο πλάνο ο Σάββας Πατσαλίδης.  

Άνθρωπος πνευματικός, καλλιεργημένος με παιδεία, πίστευε ότι η Κύπρος δεν είναι απομονωμένο νησί, αλλά ήπειρος και μ’ αυτό εννοούσε την ποικιλία του τοπίου και του κλίματος, αλλά κυρίως εννοούσε ότι η Κύπρος δεν είναι απομονωμένη πολιτιστικά από τον άλλο κόσμο.

Είχε βάλει τα στέρεα θεμέλια και για τα επόμενα χρόνια. Η μακρόχρονη και επίμοχθη ενασχόλησή με τον τουρισμό υπήρξε μία από τις δημιουργικές πλευρές του. Γιατί, ο πρωτοπόρος τεχνοκράτης ήταν παράλληλα και πνευματικός άνθρωπος, προικισμένος ηγέτης στον τουρισμό με μια ευχέρεια επικοινωνίας και γνώστης εκτός από Ελληνικά τριών άλλων γλωσσών.

Ο Σάββας Πατσαλίδης (δεξιά) με φίλους στην παραλία της Αμμοχώστου στη δεκαετία του 1960.  Έλεγε με υπερηφάνεια: «Είναι εδώ πρώτα σ’ αυτό το νησί που ο Ζήνων ο Κιτιεύς κήρυξε την παγκοσμιότητα του πνεύματος και τη συναδέλφωση των ανθρώπων. Αυτό συγκινούσε τους ξένους γιατί οι μορφωμένοι επισκέπτες αναζητούν ένα διάλογο στο ταξίδι τους, όχι μόνο τον ήλιο και τη θάλασσα, αλλά επιδιώκουν και ανθρώπινη επικοινωνία για να εμπλουτίσουν τις εμπειρίες τους, τις γνώσεις τους και να μας επισκεφθούν εδώ που είναι η ρίζα του πνεύματος και του πολιτισμού».

Συχνά πυκνά επεξηγούσε στους ξένους πως η Ελληνική λέξη «ξένος» σημαίνει ταυτόχρονα και φιλοξενούμενος, φίλος και αυτό αποτελεί μια μοναδικότητα.

Ο Κυπριακός Οργανισμός Τουρισμού (ΚΟΤ) ιδρύθηκε το 1969 και ο σκοπός του ήταν η οργάνωση και προώθηση του τουρισμού στην Κύπρο με τη χρήση όλων των δυνατοτήτων και διαθέσιμων πόρων. 

Ο τουρισμός στην Κύπρο μέχρι το 1974 είχε αξιοπρόσεχτη ανάπτυξη με θεαματική δυναμική και ήταν ήδη ένα success story! Η Αμμόχωστος τότε και η Κερύνεια -δημοφιλείς τουριστικοί προορισμοί- ήταν τα τουριστικά αστέρια της Κύπρου που κάθε χρόνο ανέβαιναν και πιο ψηλά στο τουριστικό στερέωμα της Κύπρου. Ο Πατσαλίδης έβλεπε και χαιρόταν που ανθούσε και αναπτυσσότανε χρόνο με τον χρόνο ο τουρισμός στην Κύπρο μέχρι που τον διέκοψε απότομα η βάρβαρη Τουρκική εισβολή. 

Παρά τις καταστροφές και τα μεγάλα προβλήματα που δημιούργησε η τουρκική εισβολή και κατοχή, ο Κυπριακός τουρισμός κατάφερε να ανασυνταχθεί και να ανασυγκροτηθεί και σε λίγα χρόνια να παρουσιάσει νέα δυναμική ανάπτυξη.

Το διεθνούς φήμης τουριστικό έντυπο των ΗΠΑ γράφει για την ίδρυση της Ένωσης Κυπρίων Συγγραφέων & Δημοσιογράφων Τουρισμού στην έκδοση του Ιουλίου 1979.

Ένα από τα ξεχωριστά του επιτεύγματα ήταν και η ίδρυση της Ένωσης Κυπρίων Συγγραφέων & Δημοσιογράφων Τουρισμού, η οποία είχε εκλεγεί ομόφωνα στη Γενική Συνέλευση της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων & Συγγραφέων Τουρισμού (FIJET) στο Μονπελιέ της Γαλλίας, η οποία αποφάσισε και οργάνωσε το επόμενο της συνέδριο στην Κύπρο.

Ο Γιώργος Νικολάου πρώην πρόεδρος ΕΣΔΤ και νυν αντιπρόεδρος του Συνδέσμου θυμάται με απέραντη αγάπη και άκρατη συγκίνηση τον αείμνηστο Σάββα Πατσαλίδη, ιδρυτή της Ένωσης Συγγραφέων & Δημοσιογράφων Τουρισμού.

«Ήταν στυλοβάτης του Κυπριακού Τουρισμού. Άφησε έντονα χαραγμένη τη σφραγίδα του στην ανάδειξη της Κύπρου διεθνώς ως εκλεκτού τουριστικού προορισμού. Στις διεθνείς τουριστικές εκθέσεις του Λονδίνου, του Βερολίνου και πολλών άλλων, λόγω του δικού του εκτοπίσματος τα τουριστικά περίπτερα της Κύπρου γινόντουσαν πόλοι έλξης των παγκόσμιας εμβέλειας διοργανωτών ταξιδίων.

Οφείλω να ομολογήσω ότι η δική του προσωπικότητα και παρακαταθήκη συνέβαλε ώστε ως πρόεδρος της Ένωσης να εκλεγώ στην ενδεκαμελή εκτελεστική επιτροπή της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων & Συγγραφέων Τουρισμού (FIJET), εταιρικό μέλος της ΟΥΝΕΣΚΟ, αλλά και στην επταμελή επιτροπή της απονομής κάθε δυο χρόνια του παγκόσμιου βραβείου τουρισμού "La Pomme d' Or" or "The Golden Apple" equivalent.

Ήταν ένας κύριος στην καθημερινότητά του, εγκάρδιος στις σχέσεις του, ευχάριστος και φιλικός με όλους. Έντονα κρατώ στη μνήμη μου τις ατέλειωτες επιδαψιλεύσεις προς εμέ όταν διάβασε το Καταστατικό της Ένωσης, που ο ίδιος μου είχε εμπιστευθεί να συντάξω.

Με απέραντη αγάπη θυμάμαι επίσης τα δάκρυα χαράς του, ενώ βρισκόταν στο κρεβάτι του καρκινικού πόνου, καθώς και τα μεγάλα μάτια του που έλαμψαν και ξεχείλισαν από χαρά, όταν του ανακοίνωσα τα αποτελέσματα της εκλογής μας στη FIJET στις Μπαχάμες το 1979.

Μιλούμε για μια ξεχωριστή προσωπικότητα του Ελληνισμού με στέρεες βάσεις στις πανανθρώπινες αρχές και αξίες. Αιωνία του μνήμη».  

Ο Γιώργος Μιχαηλίδης από τα ιδρυτικά μέλη της Ένωσης Συγγραφέων & Δημοσιογράφων Τουρισμού και γραμματέας τότε και μέλος τώρα του συμβουλίου του Συνδέσμου, θυμάται έντονα για τον Σάββα Πατσαλίδη:

«Άρχισα την επαγγελματική μου καριέρα στον ΚΟΤ το 1976 δίπλα στον χαρισματικό Ανώτερο Τουριστικό Λειτουργό Σάββα Πατσαλίδη. Ήταν ο προϊστάμενος μου στο τμήμα προβολής και δημοσιότητας μέχρι το θάνατο του το 1980.Η μοναδική του προσωπικότητα αλλά και η δράση του στον παγκόσμιο τουρισμό ήταν για μας τους νέους τότε φάρος και πυξίδα στην προσπάθεια επανατοποθέτησης του κυπριακού τουρισμού στον παγκόσμιο τουριστικό χάρτη μετά την τουρκική εισβολή το 1974.

Ο Σάββας Πατσαλίδης τόνιζε πάντοτε την ανθρώπινη, πολιτιστική και περιβαλλοντολογική διάσταση του κυπριακού τουρισμού. Συχνά μου έλεγε η αρχοντιά μας είναι οι άνθρωποι μας και χωρίς πολιτισμό δεν υπάρχει τουρισμός, Ήθελε ήπια τουριστική ανάπτυξη ενάντια στην μαζικοποίηση και αποφυγή των λαθών πολλών μεσογειακών προορισμών. Έφυγε πικραμένος μακριά από την Κερύνεια του και την Αμμόχωστο που πάντα πίστευε ότι θα μας επιστραφεί.

Ο Σάββας Πατσαλίδης, ιδρυτής της Ένωσης Κυπρίων Συγγραφέων & Δημοσιογράφων Τουρισμού, ανακηρύχθηκε ως Επίτιμος Πρόεδρος του Συνδέσμου στις 9 Μαΐου 1980.