Ακριτικά Δημοτικά Τραγούδια και οι ευεργετικές τους επιδράσεις

Γράφει ο Δρ Ανδρέας Σοφόκλης 

Οι Ακρίτες, ως γνωστό, στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ήταν οι φρουροί, όπως τους αποκαλούμε απλοϊκά, των άκρων, δηλαδή των συνόρων της Αυτοκρατορίας. Βέβαια, δεν ήταν απλά φρουροί, υπηρετούσαν ουσιαστικώς την πατρίδα τους, τα ιερά και τα όσια, με καθημερινό κίνδυνο, την ίδια τη ζωή τους.

Για τους Ακρίτες, πάνω από την ίδια τη ζωή τους ήταν η προστασία των συνόρων της πατρίδας, των Εκκλησιών, των οικογενειών τους, της ίδιας της ύπαρξης των αρχών και των αξιών, από τους εχθρούς, απίστους.

Το σύστημα αυτό προστασίας, το ίδρυσε ο Μέγας αυτός Έλληνας Αυτοκράτορας Ηράκλειος. Οι Ακρίτες είχαν τη δική τους γη. Από το σύστημα αυτό, διεφθαρμένα αργότερα οι Δυτικοί, δημιούργησαν τα φέουδα και το φεουδαρχικό σύστημα διοίκησης, που καμία σχέση δεν έχουν η κατάκτηση, οι δολοφονίες, η καταπίεση με την αρχή της προστασίας της πατρίδας.

Οι Ακρίτες, εκτός από τη δική τους γη, συνήθως έπαιρναν και οικονομική ενίσχυση από την Αυτοκρατορία, είδος μισθού, τη «Ρόγα». Είχαν, φυσικά, την υποχρέωση να έχουν δικό τους στρατιωτικό σώμα άμυνας.

Το σύστημα αυτό άμυνας, λειτούργησε κυρίως στα Ανατολικά σύνορα της Αυτοκρατορίας, λόγω των Σαρακηνών αλλά και λόγω του κινδύνου από τους «Απελάτες». Οι «απελάτες» ήταν ληστές που ορμούσαν για να «απελάσουν» τα κοπάδια των Ακριτών στα δικά τους λημέρια.

Ο θεσμός των Ακριτών άκμασε κυρίως στους Θ`, Ι`, ΙΑ`, αιώνες. Αρχικά αναπτύχθηκε στην Καππαδοκία (εδώ έχουμε τη γέννηση της ακριτικής δημοτικής ποίησης), φυσικά σταδιακά εξαπλώθηκε στην Αρμενία, στην Κιλικία, στη Μεσοποταμία, στον Ελληνικό Εύξεινο Πόντο, στην Κύπρο, στην Κρήτη.

Οι Ακρίτες, ήταν το σημείο αναφοράς του ηρωισμού, του αγέρωχου ήρωα, του υπερασπιστή, του φυσικού ηγέτη. Έγιναν θρύλος, μεταποιήθηκαν σε ιστορία. Πέρασαν, μέσα από τα τραγούδια, μέσα από τις ποιητικές αφηγήσεις, από στόμα σε στόμα, στα χείλη των Ελλήνων. Γράφτηκαν ως κτήμα ες αεί. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (29 Μαΐου 1453), ενέπνευσαν τη Μαγιά της Ελληνικής Λεβεντιάς, τους Κλέφτες, τους Αρματολούς, τα Σφακιά, το Σούλι, τη Μάνη, το Μεσολόγγι.

Αυτά τα Ακριτικά Δημοτικά Τραγούδια ηχούσαν στους Έλληνες Λεβέντες του αδικαίωτου Μακεδονικού Αγώνα, των Βαλκανικών Πολέμων. Αυτά ακούγονταν για τους Έλληνες, για  τις Ελληνίδες με παλληκαριά περίσσια, της Ηπείρου, της Πίνδου, σε χωριά, σε πόλεις, διά της Σοφίας Βέμπο, λόγω του μυθικού ηρωισμού, οι «ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες». Αυτά τραγουδάμε μέχρι σήμερα, μέσα από τη λεβέντικη ελληνική παραδοσιακή μουσική όλων των περιοχών μας, μέσα από τις δικές τους επιδράσεις, Ήπειρο, Κρήτη, Θράκη, Κύπρο, Μακεδονία και παντού.

Τα παλληκάρια της ΕΟΚΑ, άξιοι συνεχιστές των ακριτών, πριν και μετά τις συγκρούσεις με τους Άγγλους κατακτητές, όσοι σώζονταν. Μέσα στα κρατητήρια, μέσα στην κόλαση των απερίγραπτων βασανιστηρίων, υμνούσαν την παλληκαριά, την αντρειοσύνη, όσων ξεχώριζαν, ως δικά τους ατόφια ινδάλματα δράσεων ηρωισμού.

Διαχρονικώς, οι ύμνοι στην παλληκαριά, αυτών που θαυμάζουν, που σέβονται, που μελετούν οι λάτρεις της Ελευθερίας, έχουν τον τίτλο: Ηρωικά Τραγούδια Λευτεριάς, Παλληκαριάς, με πηγή τους Ακρίτες.

Τα Επικά αυτά τραγούδια, ως άλλη Ιλιάδα, υμνούσαν και υμνούν την αυτοθυσία, την ανδρεία, την παλληκαριά, που μεταβαλλόταν σε ζωντανό μύθο. Τέτοια τρανά παραδείγματα παλληκαριάς, που υμνήθηκαν και υμνούνται είναι: ο Ανδρόνικος, ο Αρμούρης, ο Κωνσταντής, ο Μηνάς, ο Μαυριαλής, ο Πορφύρης, με ηγετική διαχρονική φυσιογνωμία, που εκφράζει τους πόθους των Ελλήνων, τον Βασίλειο Διγενή Ακρίτα.

Για να αναλύσουμε ορθά την Ακριτική Δημοτική Ποίηση, όπως και κάθε ιστορικό γεγονός, επιβάλλεται τα πάντα να τα εντάσσουμε στην εποχή που αναφέρονται, όπου η Ιστορία των Ελλήνων γραφόταν ως γεγονότα επιβίωσης από τους βαρβάρους εισβολείς ή/και κατακτητές, όπου η οικογένεια, η μάνα, η/οι αδελφή/αδελφές, έπρεπε να προστατευθούν από τις αρπαγές των Σαρακηνών, των Οθωμανών, που το είχαν ως παράδοση, γι` αυτό στη νύκτα και στα άφεγγα έλουζαν τα κορίτσια, όπου ούτε οι σκιές τους να μη φαίνονται, μη τυχόν και σιωπηλά καραδοκούσαν οι άρπαγες ή/και πληροφοριοδότες των Σαρακηνών.

Οι μητέρες έμεναν κλειστές στα σπίτια, κανείς δεν τις έβλεπε μέχρι να γεννήσουν και να μεγαλώσουν με ασφάλεια τα παιδιά τους. Ο ρόλος της νύκτας ήταν καθοριστικός ως χρόνος προστασίας. Η ημέρα ήταν χρόνος ελέγχου και προστασίας από τα βουνά, από τα περάσματα των παραλιακών περιοχών προς τα επικίνδυνα σημεία εισβολών, τον ρόλο αυτό τον αναλάμβαναν οι φύλακες στις κορυφές των βουνών, οι βιγλάτορες. Τέτοια εισβολή και όχι πόλεμο έκανε η Τουρκία κατά της τότε ανοχύρωτης Κύπρου, ως το κατατρυπημένο σφουγγάρι, το Καλοκαίρι του 1974, με όλες τις έως τώρα τραγικές συνέπειες.

Οι Ακρίτες έμειναν στην Ιστορία. Τα εξαίρετα Επικά Ποιήματα είναι πολύτιμα τιμαλφή για τη γνήσια Ελληνική Γλώσσα, για τα ιστορικά γεγονότα.

Το σημαντικό, όμως, σ` αυτούς τους δύσκολους καιρούς, είναι οι Ακρίτες ν` αποτελέσουν έμπρακτο παράδειγμα γύμνασης, άσκησης ψυχολογικής, ψυχικής, σωματικής, πνευματικής, ώστε όντως ν` αποκτήσουμε τις πρέπουσες εσωτερικές δυνάμεις ανδρείας, λεβεντιάς, φιλοπατρίας. Ταυτόχρονα οφείλουμε να τους μελετούμε ως μεθοδολογία οργανώσεως και δράσεως της αμυντικής θωράκισης, για να μην επιτρέψουμε επανάληψη τραγικών σφαλμάτων του παρελθόντος. Να μη ξεχνάμε ότι οι κουλτούρες δεν αλλάζουν, η Ιστορία επαναλαμβάνεται με διαφορετικά γεγονότα και με διαφορετικούς πρωταγωνιστές, ως πρόσωπα αλλά είναι η ίδια, αυτό δεν πρέπει να μας διαφεύγει, αν θέλουμε να μη σφάλλουμε.

Σημειώνω ότι για να κατανοούμε τα ιστορικά γεγονότα είναι απαραίτητο, όπως τα διαβάζουμε να βλέπουμε ιστορικούς χάρτες της κάθε εποχής, συγκρινόμενους με το σήμερα, οπότε εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα. 

Αυτή πρέπει να είναι η εφαρμογή και όταν αναλύουμε ιστορικά γεγονότα, σε όποια κείμενα: ποιητικά, πεζά, σε παιδιά, ως γονείς, ως παιδαγωγοί, ως ηγέτες.

Δρ. Ανδρέας Σοφόκλης
Ερευνητής, Αρθρογράφος, Δοκιμιογράφος