Η Αρμένικη εκπαίδευση

Γράφει ο

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας

Από τη Λευκωσία

katoomba@cytanet.com.cy

Το αρχαιότερο αρμενικό σχολείο στην Κύπρο ίδρυσε το 1870 στη Λευκωσία ο νεοαφιχθείς Αρχιμανδρίτης Βαρτάν Μαμιγκονιάν, το οποίο ανακαίνισε το 1886 ο ιερέας ντερ Χοβαννές Σιαχινιάν και το ονόμασε Αρρεναγωγείο Vartanants, ενώ το 1902 ο Μητροπολίτης Πετρός Σαρατζιάν ανήγειρε το Παρθεναγωγείο Shoushanian. Μεταξύ 1897-1904 λειτουργούσε το Εθνικό Εκπαιδευτικό Ορφανοτροφείο, που ίδρυσε ο Βαχάν Κιουρκτζιάν (Παγκουράν) για τα ορφανά των χαμιτικών σφαγών· περισσότερα στο τεύχος Ιανουαρίου 2010. Μεταξύ 1900-1905 οι κόρες του Ευαγγελικού αιδ. Χοβαννές Σαρκισιάν, Ρακέλ και Ωσαννά, λειτουργούσαν στη Λευκωσία ένα αρμενικό νηπιαγωγείο.

Με το θάνατο του μεγάλου γαιοκτήμονα Αρτίν Μπέη Μελικιάν (1858-1921), τα παιδιά του Ντικράν, Μελίκ, Χαϊραπέτ και Μαρή ανήγειραν αμέσως - όπως όρισε στη διαθήκη του - το μεικτό Εθνικό Σχολείο Μελικιάν. Αρχικά θεωρήθηκε πολύ μεγάλο, αλλά ένα μόλις χρόνο μετά ήταν γεμάτο από Αρμενόπαιδα της Γενοκτονίας. Μεταξύ 1924-1926 κτίστηκε το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν στην Αγλαντζιά, με τη γενναιόδωρη και φιλάνθρωπη δωρεά των αδελφών Κρικόρ και Καραμπέτ Μελκονιάν. Αρχικά (1926-1940) υπήρξε ορφανοτροφείο για τα παιδιά της Γενοκτονίας, τα οποία φύτεψαν τα δέντρα μπροστά από το σχολείο, ενώ στη συνέχεια (1934-2005) λειτουργούσε ως δευτεροβάθμιο σχολείο με οικοτροφείο. «Ένα νησί μέσα σε ένα νησί», το Μελκονιάν επηρέασε την κοινότητα με πολλαπλούς τρόπους και έχαιρε διεθνούς φήμης, φάρος ελπίδας και πολιτισμού για τον απανταχού αρμενισμό και την αρμενοφωνία· περισσότερα στο τεύχος Ιουλίου 2009.

Πίσω στην οδό Βικτωρίας, ο επιχειρηματίας Ντικράν Ουζουνιάν (1870-1957) και η σύζυγός του Τουμά ανήγειραν το Εθνικό Σχολείο Ουζουνιάν το 1938, στο χώρο του αρρεναγωγείου. Αν και διατήρησαν ξεχωριστές ονομασίες μέχρι το 1950, στο Ουζουνιάν διδάσκονταν οι πρώτες τέσσερις τάξεις, ενώ στο Μελικιάν οι υπόλοιπες. Ο αρχιτέκτονας των δύο κτιρίων ήταν μάλλον ο Καρό Μπαλιάν, που σχεδίασε και το Μελκονιάν. Το νηπιαγωγείο στεγαζόταν σε ένα δωμάτιο δίπλα από τη Μητρόπολη, μέχρι που το 1950 κτίστηκε κτίριο στη θέση του παρθεναγωγείου, με έσοδα από σχολικές εκδηλώσεις. Αρχικά υπήρχαν 10 τάξεις (4 νηπιαγωγείο, 6 Δημοτικό), που το 1941 έγιναν 1+9, αφού περιλαμβάναν και ημιγυμνασιακή εκπαίδευση· το 1955 καθιερώθηκαν οι 9 τάξεις (2+7), ενώ από φέτος ισχύει η νέα αρίθμηση (προηγουμένως η 1^η τάξη ήταν η προδημοτική).

Αφού καταλήφθηκε το σύμπλεγμα της οδού Βικτωρίας από εξτρεμιστές Τουρκοκύπριους το 1963-1964, για περίπου ένα μήνα δεν έγιναν μαθήματα· στη συνέχεια, το σχολείο στεγάστηκε στο Παρθεναγωγείο Μιτσή στη Λεωφόρο Μακαρίου, μέχρι τον Ιούλιο του 1964. Μεταξύ Σεπτεμβρίου 1964 και Ιουλίου 1972 στεγαζόταν σε δύο προκατασκευασμένα κτίσματα στο χώρο του Μελκονιάν, ανάμεσα στο κτίριο των καθηγητών και το γήπεδο. Λόγω του βομβαρδισμού του κοιτώνα των αγοριών τον Ιούλιο του 1974, τα κτίσματα χρησιμοποιήθηκαν ως hovots (καταφύγιο) μέχρι τον Ιανουάριο του 1975. Μεταξύ 1976-1988 εκεί στεγαζόταν το AGBU: όταν μεταφέρθηκε στην έπαυλη του διευθυντή, τα κτίσματα κατεδαφίστηκαν διότι άλλαξε η κατεύθυνση του γηπέδου.

Χάρη στον Εκπρόσωπο Δρ. Αντρανίκ Λ. Αστζιάν, τα σημερινά κτίρια κτίστηκαν μεταξύ 1971-1972 από το Υπουργείο Παιδείας, με αρχιτέκτονα τον Πεύκιο Γεωργιάδη, σε γη που παραχώρησε ως εμπίστευμα στις 31/08/1966 ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ’, μετά από αίτημα του Εκπροσώπου Μπερτζ Τιλμπιάν. Τα εγκαίνια τέλεσε στις 12/11/1972 ο Πρόεδρος Μακάριος, στην παρουσία του Καθόλικου (Πατριάρχη) της Κιλικίας Χορέν Α’. Ως χειρονομία αλληλεγγύης, στις 10/12/1979 η οδός Κύκλωπος μετονομάστηκε σε Αρμενίας· χάρη στον Εκπρόσωπο Αράμ Καλαϊτζιάν, δόθηκε τίτλος πλήρους ιδιοκτησίας στην Αρμενική Εκκλησία στις 31/03/1983. Στον ίδιο χώρο κτίστηκαν η εκκλησία (1976-1981), η Μητρόπολη (1982-1983) και το Μνημείο της Γενοκτονίας (1990-1992). Η νέα αίθουσα εκδηλώσεων κτίστηκε μεταξύ Σεπτεμβρίου 2008 και Φεβρουαρίου 2010 από τις Τεχνικές Υπηρεσίες του ΥΠΠ, με αρχιτέκτονα την Ιωάννα Χρίστου. Μεταξύ Ιανουαρίου και Σεπτεμβρίου 2010 έγινε πλήρης ανακαίνιση του σχολείου.

 

Στη Λάρνακα, το πρώτο αρμενικό σχολείο λειτούργησε το 1909 με τη δνίς Ρεβέκκα Κομιτασιάν. Σύντομα το επισκέφθηκε ο Επίσκοπος Αδάνων, Μουσέγ Σεροπιάν, που εξασφάλισε £32 από το AGBU και με πίστωση £60 ιδρύθηκε το Σχολείο Moushegian, στα βόρεια της εκκλησιάς· το 1917 η δνις Χανεμή Εραμιάν έκτισε άλλο δωμάτιο στα νότια της εκκλησίας. Όταν ήρθε το μεγάλο κύμα προσφύγων (1919-1922) αποδείχθηκαν πολύ μικρά, κι έτσι οι Λατίνοι αδελφοί παραχώρησαν χώρο στο Terra Santa· το 1922-1923 λειτούργησαν δικά τους σχολεία οι Χαρουτιούν Καλαϊτζιάν, δνις Βερκίν Απατζιάν και η Προτεστάντισσα κα Σατενίκ Ντερντεριάν. Το 1923, με ενίσχυση από τη Φιλομορφωτική Ένωση Αδάνων (Adanayi Ousoumnasirats Mioutiun) του Watertown, £80 από τη Μητρόπολη και £100 από δίδακτρα, κτίστηκε το Εθνικό Αρμενικό Σχολείο, δίπλα στην εκκλησία, του οποίου το δεύτερο όροφο δώρισε ο αείμνηστος Καραμπέτ Μελκονιάν. Χάρη στον Εκπρόσωπο Αράμ Καλαϊτζιάν, οι Τεχνικές Υπηρεσίες του ΥΠΠ, με αρχιτέκτονα την Ανδρούλλα Δημητρίου, ανήγειραν το νέο κτίριο μεταξύ 1993-1995, που εγκαινίασε στις 18/05/1996 ο Πρόεδρος Γλαύκος Κληρίδης. Το παλαιό κτίριο, η αυλή του οποίου είχε στεγάσει αρκετούς Αρμένιους πρόσφυγες από το Λίβανο, κατεδαφίστηκε το 2007. Τον Οκτώβριο του 2009 το Ίδρυμα Καλαϊτζιάν δώρισε τον εξοπλισμό της παιδικής χαράς.

 * * * * *

Το πρώτο αρμενικό σχολείο στη Λεμεσό λειτούργησε το 1928, με πρωτοβουλία του Αρχιεπισκόπου Πετρός Σαρατζιάν, στο σπίτι της Siranoush Avedikian στην οδό Ζήνας Κάνθερ. Αφού ανεγέρθηκε η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (1939-1940), τα μαθήματα διεξάγονταν μέσα στην εκκλησία. Το 1951, με δαπάνη της Μητρόπολης, φροντίδα του ιερέα der Shahe Semerdjian και μια δωρεά του εξ Αιθιοπίας Roupen Babigian, κτίστηκε το αρχικό κτίριο του Hay Azkayin Varjaran (Εθνικό Αρμενικό Σχολείο) δίπλα από την εκκλησία, το οποίο εγκαινιάστηκε στις 17/11/1951. Το 1954, με έρανο της νεολαίας, το κτίριο επεκτάθηκε και όλα τα μαθήματα γίνονταν σε αυτό. Μεταξύ 1995-1996 οι Τεχνικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού (ΥΠΠ) έκτισαν ένα λυόμενο στα ανατολικά του σχολείου για το νηπιαγωγείο. Μεταξύ Αυγούστου 2006 και Νοεμβρίου 2007 το σχολείο λειτουργούσε σε ένα σπίτι στην οδό Φιλοκτήτη 2, αφού τότε οι Τεχνικές Υπηρεσίες του ΥΠΠ ανήγειραν το καινούργιο κτίριο, με αρχιτέκτονα τον Άριστο Χριστοδουλίδη· εγκαινιάστηκε στις 5/11/2008 από τον Πρόεδρο Δημήτρη Χριστόφια. Στις αρχές του 2008 ο Κεβόρκ ντερ Καραμπετιάν δώρισε τον εξοπλισμό παιγνιδιών.

* * * * *

Το 1972, όλα τα Αρμενικά Δημοτικά Σχολεία τέθηκαν υπό ενιαία διεύθυνση, υπό τους Χαρουτιούν Μανουκιάν (1972-1973), Σαρκίς Αβεντισιάν (1973-1975), Βαρτάν Ταστζιάν (1975-2001), Αρτίν Αϊβαζιάν (2001-2009) και Βέρα Ταχμαζιάν (2009-     ) και ονομάστηκαν Nareg Azkayin Varjaran (Εθνικό Σχολείο Ναρέκ), εις μνήμην του Αγίου Γρηγόριου του Ναρεκηνσίου (951-1003), μεγάλου μοναχού, ποιητή, φιλόσοφου και θεολόγου, του οποίου το αμμολίθινο άγαλμα - έργο του γλύπτη Levon Tokmadjian (1991) - βρίσκεται μπροστά από την είσοδο του σχολείου της Λευκωσίας. Από το 1991, η ονομασία τους είναι Nareg Haygagan Varjaran (Αρμενικό Σχολείο Ναρέκ). Αρχικά η Σχολική Εφορεία Αρμενικών Δημοτικών Σχολείων ήταν 5μελής και διοριζόταν από την Εθναρχία. Μεταξύ 1960-1970 ήταν 7μελής και διορίστηκε από την Ελληνική Κοινοτική Συνέλευση, μετά έγινε 9μελής, διορισμένη πλέον από το Υπουργικό Συμβούλιο, ενώ από το 1999 είναι 11μελής [Νόμος 103 (Ι)/1999]. Σήμερα ονομάζεται Σχολική Εφορεία Αρμενικών Σχολείων [Απόφαση Υπουργικού Συμβουλίου 63.224/25-01-2006], με Πρόεδρο τον έμπειρο εκπαιδευτικό Βαρτάν Ταστζιάν [Απόφαση 69.557/18-11-2009]. Ο Σύνδεσμος Γονέων εγγράφηκε με το Υπουργείο στις 20/01/2004, με βάση το Νόμο 105(Ι)/1992.

Τα Δημοτικά Σχολεία Ναρέκ είναι τρίγλωσσα (Αρμένικα, Ελληνικά, Αγγλικά). Παράλληλα με τις δραστηριότητες που καλλιεργούν την αρμενοφωνία και την αρμενογνωσία, η ύλη τους είναι αντίστοιχη με τα δημόσια σχολεία. Διαθέτουν το δικό τους έμβλημα, που σχεδίασε ο γνωστός καλλιτέχνης Βαρτάν Ταστζιάν, και το δικό τους ύμνο, που αρχικά έγραψε για το Σχολείο Μελικιάν-Ουζουνιάν στα πρώτα του χρόνια ως διευθυντής ο Setrag Guebenlian (1933-1949)· η μουσική είναι του γνωστού μουσικού Βαχάν Μπετελιάν. Σήμερα έχουν γύρω στους 25 δασκάλους και 170 μαθητές (110 Λευκωσία, 25 Λάρνακα, 35 Λεμεσός ή 125 Δημοτικό και 45 νηπιαγωγείο). Το 2005, λόγω του κλεισίματος του Μελκονιάν, ιδρύθηκε ελληνόφωνο Γυμνάσιο, με περίπου 15 καθηγητές (μόνο οι 2 επί συνεχούς βάσης) και 12 μαθητές, το οποίο καλύπτει πανομοιότυπη ύλη με τα υπόλοιπα Γυμνάσια, με επιπλέον μαθήματα αρμένικης γλώσσας, ιστορίας και θρησκευτικών.

* * * * *

Παλαιότερα υπήρχαν αρμένικα σχολεία και αλλού. Μεταξύ 1897-1914 λειτουργούσε σχολείο σε ένα δωμάτιο στο Αρμενομονάστηρο, όπου παραθέριζε και το Ορφανοτροφείο του Παγκουράν. Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, στον οικισμό της Ατάλειας ή Αττάλου (νοτιοδυτικά της Χάρτζιας), ο Αρχιμανδρίτης Κρικόρ Μπαχλαβουνί - γνωστός ως Topal Vartabed, πιθανόν από τραυματισμό που υπέστη κατά την υπηρεσία του στην Αρμενική Λεγεώνα - δίδασκε Αρμένικα σε περίπου 10 παιδιά που ζούσαν εκεί.

Το 1928 η Tunnel Asbestos Cement Co. ίδρυσε ένα αρμενικό νηπιαγωγείο στον Αμίαντο, όπου εκεί κατοικούσαν κάποιες οικογένειες Αρμενοκυπρίων. Με δάσκαλο τον Καραμπέτ Τζαγικιάν, το σχολείο λειτουργούσε σε δικό του κτίριο μέχρι το 1948 και σε αυτό τελούνταν Λειτουργίες δύο φορές το χρόνο. Στα τέλη του 1927, η Πρεσβυτεριανή Αποστολή βοήθησε στην ίδρυση του Αρμενικού Εθνικού Σχολείου στην Αμμόχωστο, με πρώτη δασκάλα τη δνίς Χαγιαρπί Νασιμπιάν. Αρχικά το σχολείο βρισκόταν σε ένα σπίτι απέναντι από την εκκλησία της Αγίας Ζώνης· στα τέλη της δεκαετίας του 1930 μεταφέρθηκε δίπλα από τη μαρωνιτική εκκλησία, στα μέσα της δεκαετίας του 1940 στην οδό Θεμιστοκλέους, ενώ λίγο πριν το 1960 επί της οδού 28^ης Οκτωβρίου. Πριν το 1945 στα σπίτια αυτά γίνονταν Λειτουργίες δύο φορές το χρόνο, ενώ αργότερα μία φορά κάθε μήνα του χειμώνα. Η τελευταία δασκάλα ήταν η κα Μαρή ντερ Αβεντισιάν (1972-1974). Κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1939-1945), λόγω της εκκένωσης, το Μελκονιάν μεταφέρθηκε στο Μαγκαραβάνκ. Αρμένικα σχολεία λειτούργησαν τότε στα χωριά Αγρός, Αναφωτία, Λεύκα, Λεύκαρα, Πεδουλάς, Περβόλια, Πρόδρομος και Σκουριώτισσα.

* * * * *

Με πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Γεβόντ Τσεμπεγιάν, ο Διευθυντής Καρμπίς Γεσσαγιάν (1949-1964) και η γυναίκα του, Αναχίτ, τα πρωινά του Σαββάτου δίδασκαν Αρμένικα στην Αρμενική Λέσχη σε Αρμενοκύπριους μαθητές που δεν φοιτούσαν στο Σχολείο Μελικιάν-Ουζουνιάν. Στους μαθητές της Αμερικανικής Ακαδημίας Λάρνακας Αρμένικα δίδασκαν οι Μανουέλ Κασουνί (1922-1962) και Καραμπέτ Παπαζιάν (1950-1980), ενώ στις μαθήτριες της Αμερικανικής Ακαδημίας Λευκωσία η δνις Αρμινέ ντερ Αρσενιάν (1924-1961) και η κα Τακουχή Ντεβλετιάν (1962-1964). Όταν το 2005 οι μαθητές του Μελκονιάν μεταφέρθηκαν στην Αμερικανική Ακαδημία, Αρμένικα δίδασκε η κα Τόνια Αρατζιάν (2005-2007).

Οι ενήλικες διδάσκονταν με ιδιαίτερα μαθήματα· ο μ. ιερέας ντερ Βαζκέν Σαντρουνί ήταν περίφημος για τη μέθοδό του. Μεταξύ 1982-1984 και μεταξύ 1997-1999, ο Βαρτάν Ταστζιάν και ο Χακόπ Εσκιτζιάν δίδασκαν εθελοντικά τα απογεύματα Αρμένικα στο Ναρέκ και στο AGBU, αντίστοιχα. Μεταξύ Ιανουαρίου και Μαΐου 2010, τα Επιμορφωτικά Κέντρα Λευκωσίας διοργάνωσαν μαθήματα Αρμενικών με την κα Τόνια Αρατζιάν, η οποία από το Νοέμβριο 2010 διδάσκει σε Α’ και Β’ επίπεδο. Με πρωτοβουλία του Εκπροσώπου Βαρτκές Μαχτεσιάν, από τον Οκτώβριο 2010 το Κέντρο Γλωσσών του Πανεπιστημίου Κύπρου προσφέρει μαθήματα Αρμενικής, με την κα Βιολέττα Ταστζιάν.

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας

katoomba@cytanet.com.cy

Το άρθρο αυτό αφιερώνεται σε όλους όσους συνέβαλαν στην αρμενοκυπριακή εκπαίδευση στα 140 χρόνια που υπάρχει. Θερμές ευχαριστίες στους Αρτίν Αϊβαζιάν, Βαχάν Αϊνετζιάν, Λουίζ Αϊνετζιάν, Ναζαρέτ Αρμενακιάν, Δρ. Αντρανίκ Αστζιάν, Σεπού Βοσκεριτζιάν, Σιαχίν Γκεκτζιάν, Ακαμπί Εκμεκτζιάν, Αναχίτ Εσκιτζιάν, Χακόπ & Μάγκυ Εσκιτζιάν, Αραξή Ιντζιρτζιάν, Ναζαρέτ Καλφαγιάν, Ελίζ Κεσισιάν, Μισάκ Κεσισιάν, Ρουθ Κεσισιάν, Μπερτζ & Τζόυ Κουγιουμτζιάν, Μαίρη Λάμπρου-Πρωτοπαπά, Χερμινέ Μπεκιαριάν, Χακόπ Μποχτζελιάν, Μπελίντα Νατζιαριάν, Κατερίνα Νεοφύτου, Τακουχή Ντεβλετιάν, Μαρή ντερ Αβεντισιάν, Μασίς & Λουίζ ντερ Παρτόγ, Έλση & Αρής Ουτιτζιάν, Αζνίβ Παλατουνί, Μαρή Παπαζιάν, Μεγκερντίτς Παρογιάν, Μιχράν Πογιατζιάν, Μαρή Σομακιάν, Εύη Συλβέστρου, Βαρτάν Ταστζιάν, Βέρα Ταχμαζιάν, Αννίκ & Καρνίκ Τουριάν, Καρένινα Τοφαρίδου και Ιωάννα Χρίστου.