Πατριωτισμός Πολιτική και Εκλογές

Του Φοίβου Νικολαΐδη

«Πατριώτης είναι αυτός που οδηγείται από το πάθος της αγάπης για την πατρίδα».
Σάμουελ Τζόνσον (πριν το 1755)

«Ο πατριωτισμός είναι το τελευταίο καταφύγιο των αχρείων»
Σάμουελ Τζόνσον (μετά το 1755)

Στον καθημερινό πολιτικό λόγο και ιδιαίτερα σε προεκλογικές ή ιδιάζουσες πολιτικές περιόδους, η λέξη πατριωτισμός χρησιμοποιείται συνήθως ευρέως. Η χρήση πολλές φορές, φτάνει τα όρια της φτηνής πολιτικής εκμετάλλευσης, που οδηγεί στην εθνοκαπηλία, την πατριδοκαπηλία και τον ψευδοπατριωτισμό. Τον ψευδοπατριωτισμό, τον φανταχτερό αυτό μανδύα κάθε πολιτικού τυχοδιωκτισμού, τον οποίον ξεχωρίζουμε από τον γνήσιο πατριωτισμό, όπου η αγάπη για την πατρίδα και τις εθνικές αξίες, βασίζονται όχι στο φανατισμό και την τύφλωση, αλλά στην κριτική κατανόηση κι αφοσίωση για την πατρίδα. Η συναισθηματική φόρτιση που πραγματοποιείται με τη σκόπιμη επίκληση των πατριωτικών συναισθημάτων, δεν επιτρέπει τη νηφάλια συλλογιστική και κριτική σκέψη. Έτσι, είναι πιο εύκολο να παρασυρθεί κάποιος σε κενού περιεχομένου πατριωτικές εξάρσεις και αφορισμούς και να οδηγηθεί στο τέλος στην υποταγή του συγκεκριμένου πολιτικού λόγου.

Όλοι μας θα θυμόμαστε τα ανεπανάληπτα εκείνα πατριωτικά μέτωπα, τις πατριωτικές δυνάμεις, τους αγωνιστές πολιτικούς κ.λπ. που για χρόνια κυριαρχούσαν στην πολιτική ζωή του τόπου. Όπως επίσης και τις τελευταίες προεδρικές εκλογές όπου άμεσα ή έμμεσα αμφισβητείτο ο πατριωτισμός του υποψήφιου τότε για την προεδρία Γλαύκου Κληρίδη. Η πατριδοκαπηλία όμως ως πολιτική τεχνική δεν αποτελεί αποκλειστικότητα των δικών μας πολιτικών. Κι αυτό γιατί φαίνεται ν’ αποδίδει ως καλή συνταγή για αφιόνισμα του ανυποψίαστου ψηφοφόρου.

Δυστυχώς στον τόπο μας δεν συνηθίζονται οι έρευνες και οι στοιχειοθετημένες αναλύσεις, που να μας οδηγούν σε ορθά συμπεράσματα, για το είδος αυτού του πολιτικού λόγου, όπως και για πολλά άλλα θέματα. Έτσι είναι δύσκολο να γνωρίζουμε πόση βαρύτητα έχει στις αποφάσεις των ψηφοφόρων, αν και όλοι υποψιαζόμαστε ότι είναι μεγάλη.

Στις ΗΠΑ όπου τα πάντα γίνονται αντικείμενο έρευνας και ανάλυσης, κυκλοφόρησε πρόσφατα μια ενδιαφέρουσα μελέτη τριών πανεπιστημίων του Τζον Λ. Σάλιβαν (John L. Sullivan), της Μαίρης Ντιέτζ (Mary G. Dietz) και των δυο του πανεπιστημίου της Μινεσσότα και τα Έμι Φριέτ (Amy Fried) του πανεπιστημίου Γκόλγκεϊτ, με τίτλο «Πατριωτισμός, πολιτική και Προεδρικές Εκλογές 1988». Σ’ αυτή τη μελέτη διερευνούν την επίδραση που είχαν τα πατριωτικά συναισθήματα των ψηφοφόρων στο εκλογικό αποτέλεσμα, όπως τα εκμεταλλεύτηκε ο πολιτικός λόγος του νικητή των εκλογών Τζορτζ Μπους. Ο Μπους κατηγορούσε έντεχνα τότε με κάθε ευκαιρία τον ανθυποψήφιό του Δουκάκη για μειωμένο πατριωτισμό. Ο Μπους και οι επιτελείς του πίστευαν ότι ο πατριωτισμός μπορεί να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στην προεκλογική κούρσα. Όπως αποδείχτηκε στην πράξη, είχαν δίκαιο! Γι’ αυτό ο Μπους με τους ίδιους επιτελείς στην περίοδο του Πολέμου στον Κόλπο δημιούργησαν πάλι μια ατμόσφαιρα πατριωτικής έξαρσης μεταξύ άλλων, βομβαρδίζοντας τον αντίπαλο με «πατριωτικούς» πυραύλους τύπου «πάτριοτ».

Στην έρευνα διευκρινίζεται ότι ο όρος πατριωτισμός χρησιμοποιείται, όχι όπως αυτός ορίζεται από τους κοινωνιολόγους, αλλά όπως οι απλοί άνθρωποι τον αντιλαμβάνονται. Ως έννοια δηλαδή μιας σειράς πιστεύω, αντιλήψεων, στάσεων και εκφράσεων απέναντι σε διάφορα θέματα που αφορούν την πατρίδα τους. Οι απλοί άνθρωποι κατανοούν την έννοια του πατριωτισμού στο μεγαλύτερο βαθμό από τις ιστορικές και σύγχρονες χρήσεις του όρου, που φτάνουν σ’ αυτούς. Οι ιστορικές ρίζες του πατριωτισμού βρίσκονται στον ελληνικό όρο «πατριώται» που αναφερόταν αρχικά στους βάρβαρους, σ’ αντίθεση με τους Έλληνες πολίτες συγκεκριμένων πόλεων-κρατών. Στο Ρωμαϊκό επίσης «patria» το οποίο τόνιζε τη δοξασμένη πατρώα γη. Ο «πατριώτης» και ο «πατριωτισμός» είναι ιδιάζουσες πολιτικές έννοιες με τη δική τους ιστορία.

Στη νέα Αγγλική η λέξη «πατριώτες» εμφανίζεται το 16ο αιώνα δανεισμένη από τη Γαλλική. Αρχικά σήμαινε και περιέγραφε μάλλον την καταγωγή κάποιου. Στα μέσα του 17ου αιώνα όμως πήρε πολιτική χροιά. Ο πόλεμος για τον έλεγχο της λέξης «πατριώτης» συνεχίστηκε και κατά τον 18ο αιώνα, φτάνοντας κάτι σαν ακραία στιγμή το 1775 με την προσπάθεια του Σάμουελ Τζόνσον να διαφυλάξει τον ορισμό στο λεξικό του, που μαζί με άλλους -σμούς εμφανίστηκαν τότε στην Ευρώπη. Κατά τον 19ο αιώνα, είχαμε την εθνικοποίηση του πατριωτισμού και η ρητορική γύρω από αυτόν άλλαξε σημαντικά.

Η ιστορική ανάλυση κατέδειξε ότι ο πολιτικός λόγος περί πατριωτισμού στις ΗΠΑ, χαρακτηρίζεται πέραν του ενός νοήματος. Παραμένει δε ανοικτό το θέμα στο τι κεντρικό ρόλο (αν υπάρχει) παίζει ο πατριωτισμός στην πολιτική συμπεριφορά και τις αποφάσεις των Αμερικανών πολιτών και ψηφοφόρων. Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε εντόπισε επτά έννοιες -κατηγορίες πατριωτισμού, τις εξής:

Ενστικτώδης πατριωτισμός. 

Αυτός παρουσιάζεται ως γνήσια, άδολη αγάπη για τη γενέτειρα γη. Για παράδειγμα, ο τρόπος με τον οποίο αισθάνομαι για την πατρίδα μου. Δεν έχει τίποτα να κάνει με περίπλοκες ιδέες. Είναι βαθιά συναισθηματικός και σχεδόν ενστικτώδης. Όπως ακριβώς η αγάπη που νιώθουν οι γονείς για τα μικρά τους ή αντίθετα, όπως το παιδί νιώθει για τους γονείς του.

Εικονοκλαστικός πατριωτισμός. 

Ξεχωρίζει από την απόρριψη των καθαρώς συμβολικών και συναισθηματικών πατριωτικών επικλήσεων. Τα σύμβολα όπως η Σημαία, ο Εθνικός Ύμνος, τα εμβατήρια κ.λπ. μπορεί να είναι πολύ επικίνδυνα. Μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να εξεγείρουν συναισθηματικά τον κόσμο και να τον κάνουν να προβεί σε παράτολμα πράγματα, για να αποδείξει την αγάπη του προς την πατρίδα.

Όλες οι άλλες απόψεις θεωρούν αυτό το είδος πατριωτισμού ως το «λιγότερο πατριωτικό». Ο εικονοπλαστικός πατριωτισμός πιστεύει ότι οι πολίτες που εργάζονται για οικονομική δικαιοσύνη, προσφέρουν ένα καλό παράδειγμα πατριωτισμού. Οι πατριώτες που αγαπούν την πατρίδα τους πρέπει να δουλέψουν για οικονομική και πολιτική αλλαγή και πρέπει να δραστηριοποιούνται μέσα από κομματικές και πολιτικές δραστηριότητες. Έτσι, αυτή η αντίληψη απορρίπτει τα πολιτικά σύμβολα και τις εθνικές εικόνες και συγκεντρώνει την προσοχή του στη ζωντανή κριτική δράση της πολιτικής ζωής.

Συμβολικός πατριωτισμός. 

Διακρίνεται από έντονο συναισθηματισμό για την πατρίδα. Έχει θετική απήχηση στα καθιερωμένα πατριωτικά σύμβολα και την απόρριψη της ιδέας ότι η αστική ανυπακοή είναι πατριωτική πράξη. Σ’ αυτό βρίσκεται σε ευθεία αντίθεση με τον εικονοκλαστικό πατριωτισμό. Ο συμβολικός πατριωτισμός είναι επηρεασμένος από συναισθηματικές επικλήσεις, τελετουργικά (παρελάσεις) συνθήματα και γενικά μη κριτικό συναισθηματισμό.

Περιβαλλοντικός πατριωτισμός. 

Ξεχωρίζει από τους άλλους κυρίως από την τάση να βλέπει τους ανθρώπους που καταστρέφουν το περιβάλλον για κέρδος ως προδότες. Το είδος αυτού του πατριωτισμού πιστεύει ότι η «ευμάρεια» δεν πρέπει να εξαγοράζεται με τη μόλυνση της ατμόσφαιρας και γενικά του φυσικού περιβάλλοντος. Έτσι, ο πατριωτισμός αυτός έχει ένα σπουδαίο στοιχείο αγάπης και πίστης στη γη και την προστασία της για τις μελλοντικές γενιές. Δεν απορρίπτει το συμβολικό πατριωτισμό, αλλά εγκρίνει τη διαμαρτυρία και την αστική ανυπακοή εναντίον της κυβερνητικής δραστηριότητας που θεωρείται άδικη.

Φιλελεύθερος καπιταλιστικός πατριωτισμός. 

Πιστεύει ότι ο πατριωτισμός χαρακτηρίζεται περισσότερο από οικονομικούς παρά πολιτικούς ήρωες. Πιστεύει στην ελεύθερη οικονομία της αγοράς, στο εμπόριο, την ιδιοκτησία και αμφισβητεί την κρατική εξουσία. Είναι ο μόνος που αποδέχεται τη ζημιά στο περιβάλλον σ’ ανταπόδοση οικονομικών ωφελημάτων. Απορρίπτει δε ότι οι κερδοσκόποι είναι προδότες. Κατ’ αυτόν η οικονομική ανάπτυξη συγκλίνει με την αγάπη για την πατρίδα και η κατάκτηση της φύσης και η ανάπτυξη εθνικών πόρων, φαίνεται να αντικρίζονται ως ζώσα έκφραση πατριωτικής πίστης. Είναι αντίθετος με τον ενστικτώδη περιβαλλοντικό πατριωτισμό.

Δημοκρατικός πατριωτισμός. 

Βασίζεται στην πίστη για την ελευθερία και τα δημοκρατικά ιδεώδη. Χαρακτηρίζεται ως αντανάκλαση των υποχρεώσεων στις αρχές, όπως η συμμετοχή στα κοινά, στους δημοκρατικούς θεσμούς, το σκεπτικισμό και την κριτικής στην κρατική εξουσία.

Εθνικός Συμβολικός πατριωτισμός. 

Πιστεύει ότι οι πολίτες πρέπει να διδάσκονται στα σχολεία για τη φιλοπατρία, όπως ακριβώς μαθαίνουν για να μην κλέβουν. Αρνούνται να δεχτούν ότι είναι πρώτα πολίτες του κόσμου και μετά της ιδιαίτερης τους πατρίδας.

Η έρευνα επιβεβαιώνει πανηγυρικά ότι πατριωτισμός δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη το ίδιο πράγμα για όλο τον κόσμο. Γι’ αυτό και είναι δύσκολος ένας αυστηρός ορισμός. Ο πατριωτισμός είναι ίσως απ’ αυτά που μπορείς να περιγράψεις, αλλά δύσκολο να ορίσεις. Η αγάπη για την πατρίδα μπορεί να διαφέρει σημαντικά από άνθρωπο σε άνθρωπο. Σε διαφορετικές μάλιστα περιόδους ο πατριωτισμός σήμαινε διαφορετικά πράγματα. Στη σύγχρονη εποχή πιθανόν να σημαίνει ακόμη πιο διαφορετικά πράγματα για πολλούς ανθρώπους.

Γι’ αυτό ίσως αξίζει να μεταφέρουμε εδώ ένα κομμάτι από άρθρο του διακεκριμένου Αμερικανού δημοσιογράφου Χέινες Τζόνσον, που δημοσίευσε το 1988 στην εφημερίδα «Ουάσιγκτον Ποστ» για να καυτηριάσει την εκλογική τότε καμπάνια του Μπους. Μεταξύ άλλων ο εξαίρετος αυτός πολιτικός αναλυτής είχε γράψει: «Ο αληθινός πατριωτισμός δεν έχει να κάνει τίποτα με τον κυματισμό της Σημαίας και τις κατηγορίες εναντίον άλλων προσώπων. Αληθινός πατριωτισμός σημαίνει σεβασμός στον πλουραλισμό, ανοχή στις δημοκρατικές ιδέες, υποστήριξη του δικαιώματος να κάνεις λάθη και να διαφωνείς. Πάνω απ’ όλα σημαίνει παραδοχή ότι μέσα από τη σύγκρουση διαφορετικών ιδεών και πιστεύω, θα ξεπηδήσει ένας κοινός εθνικός σκοπός, που θα εμπνέει τους πολίτες για να δουλέψουν για τη βελτίωση της κοινότητάς τους και να την αφήσουν καλύτερη απ’ ότι τη βρήκαν».

Φοίβος Νικολαΐδης

25/6/1992