Ο Αρμενομαχαλλάς - Γυναικείες αναμνήσεις

                     1927 Απόφοιτοι της Σχολής Μελικιάν

Γράφει από τη Λευκωσία ο

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας 

katoomba@cytanet.com.cy

Μέχρι το Δεκέμβριο του 1963, στην εντός των τειχών Λευκωσία υπήρχε η αρμενική συνοικία, που θα μπορούσαμε να την καθορίσουμε ως εξής: βορείως της Πύλης Πάφου, ανατολικά της τάφρου, νότια της φουντάνας της οδού Ζεχρά και δυτικά της νοητής γραμμής που σχημάτιζε η προέκταση της οδού Αθανάσιου Διάκου προς τον προμαχώνα Μούλα. Αν και η πλειοψηφία των κατοίκων ήσαν Αρμενοκύπριοι, ο Αρμενομαχαλλάς κάθε άλλο παρά μονόχρωμος ήταν, αφού εκεί κατοικούσαν επίσης αρκετοί Τουρκοκύπριοι, καθώς και μερικοί Ελληνοκύπριοι, Μαρωνιτοκύπριοι, Λατινοκύπριοι και Βρετανοί. Μάλιστα δε, μέχρι τα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας, η περιοχή ήταν γνωστή και ως Φραγκομαχαλλάς· αργότερα μοιράστηκε ανάμεσα στις ενορίες Καραμάν Ζατέ και Αράπ Αχμέτ.

Ένα πρωινό του Μάρτη συναντήθηκα με πέντε Αρμενοκύπριες (Αναχίτ Εσκιτζιάν, Ρόζμαρι Ζιαμγκοτσιάν, Σιρβάρτ Κουγιουμτζιάν, Έλση Ουτιτζιάν, Αννίκ Τουριάν), οι οποίες μου διηγήθηκαν τις νοσταλγικές τους αναμνήσεις από τον πολύχρωμο, πολύγλωσσο, πολυεθνικό και γεμάτο μυρωδιές Αρμενομαχαλλά.

«Πώς ήταν η ζωή για τους Αρμένιους στον Αρμενομαχαλλά»; Από αυτή την ερώτηση οδηγηθήκαμε σε όλα τ’ άλλα. «Ξυπνούσαμε το πρωί με το άκουσμα της καμπάνας της εκκλησίας μας» λέει η κα Σιρβάρτ «οι μεγάλοι πήγαιναν στις δουλειές τους, ενώ εμείς πριν πάμε σχολείο περνούσαμε από την εκκλησία, όπου ανάβαμε κερί στη θαυματουργή εικόνα του Αγίου Γεωργίου, στην οποία έκαναν τάματα και οι Ελληνοκύπριοι». Εδώ παρεμβαίνει η κα Έλση: «Μέναμε στο σχολείο μέχρι τις 12:30, πηγαίναμε σπίτι μέχρι τις 2 και μετά ξανά στο σχολείο μέχρι τις 4». Τι έκαναν οι γυναίκες που έμεναν στο σπίτι; Η κα Αννίκ χαμογελαστά μου απαντά «τις καθημερινές δουλειές γιε μου: κέντημα, μαγείρεμα, πλύμα, καθάρισμα κτλ».

Με εξαίρεση την κα Έλση, της οποίας η μητέρα ήταν ντόπια Αρμένισσα, των άλλων οι οικογένειες ήσαν πρόσφυγες της Γενοκτονίας, γι’ αυτό και συνήθως ενοικίαζαν τα σπίτια στα οποία έμεναν. «Το μαγείρεμα γινόταν με πετρέλαιο, όχι γκάζι» θυμάται η κα Σιρβάρτ, ενώ η κα Αννίκ θυμάται πως «το ηλεκτρικό ρεύμα μπήκε στα σπίτια γύρω στο 1935 και αυτό μόνο για φωτισμό…». Καθώς το ψυγείο ήταν μια πολυτέλεια, τα φαγητά φυλάσσονταν σε μια αρμαρόλλα με σύρματα και το κρέας αγοραζόταν το Σάββατο το απόγευμα. Το φαΐ και τα γλυκά ήταν πλούσια, ενώ κάθε σπίτι που είχε γιορτή πρόσφερε και στους γείτονες. Οι κυρίες λένε πως τα πλείστα αρμένικα φαγητά είναι παρόμοια με τα κυπριακά, με κύρια διαφορά τον τρόπο παρασκευής τους.

Η κα Έλση, της οποίας το σπίτι βρισκόταν στην οδό Τανζιμάτ, αντικρύζοντας την τάφρο, κάνει ιδιαίτερη αναφορά στο μικρό δάσος του προμαχώνα Ρόκκας, το επονομαζόμενο «αντάρ», από την αρμενική λέξη για το δάσος. Η κα Ρόζμαρι θυμάται ότι «πηγαίναμε εκεί μετά το σχολείο και τα σαββατοκυρίακα για να ξεκουραστούμε», ενώ η κα Αναχίτ και η κα Έλση θυμούνται τα μικρά πικνίκ που έκαναν εκεί με το σχολείο. Οι κυρίες θυμούνται ότι περπατώντας στις γειτονιές άκουγες σχεδόν παντού Αρμένικα, κάτι που σήμερα δεν συμβαίνει, αφού οι Αρμενοκύπριοι είναι διασκορπισμένοι στη Λευκωσία. Και εγώ θυμάμαι, από συνομιλίες που είχα παλαιότερα με τον αγαπητό φίλο και τέως Διευθυντή των Αρμενικών Σχολείων Ναρέκ, κο Αρτίν Αϊβαζιάν, ότι ακόμη και ο Ελληνοκύπριος μπακάλης της οδού Βικτωρίας, ο κύριος Κώστας, είχε μάθει Αρμένικα…

Οι κυρίες θυμούνται επίσης τους αρμενοκυπριακούς συλλόγους: η Αρμενική Λέσχη (ιδρύθηκε το 1902) είχε μέλη κυρίως ντόπιους Αρμένιους· το AGBU, που απόκτησε οίκημα το 1957, ήταν υπέρ της Σοβιετικής Αρμενίας· ο βραχύβιος, αλλά δραστήριος, Σύνδεσμος Φίλων της Αρμενίας (Paregamats, 1944-1948)· κυρίως, όμως, η AΥMA, που ιδρύθηκε το 1934 και έκτοτε αποτελεί το επίκεντρο της αρμενοκυπριακής κοινωνικής ζωής, διοργανώνοντας πληθώρα κοινωνικών, αθλητικών και ψυχαγωγικών εκδηλώσεων. Η κα Αννίκ μας υπενθυμίζει ότι το Χαμαζκαΐν (ιδρύθηκε το 1949), που σήμερα δραστηριοποιείται στο χώρο της AYMA, μεταξύ 1938-1949 αποτελούσε ξεχωριστό γυναικείο σύλλογο με την επωνυμία Ένωση Αρμενίδων Κιλικίας. Η κα Σιρβάρτ προσθέτει το Σώμα Αρμένιων Φιλόπτωχων της εκκλησίας, που ιδρύθηκε περί το 1945.

Ιστορικά και άλλα στοιχεία

Ο αγαπητός φίλος Τζων Ματοσιάν, Αρμενοκύπριος δικηγόρος που ζει από το 1973 στο Λονδίνο, έχει γράψει το υπέροχο βιβλίο «My father’s house, an Armenian boyhood in Nicosia» (2005), στο οποίο καταγράφεται ο αρμενοκυπριακός μικρόκοσμος της Λευκωσίας και το οποίο μπορεί να προμηθευτεί κάποιος από το βιβλιοπωλείο Moufflon. Πιο κάτω είναι λίγα λόγια που μου έγραψε ο ίδιος, με ευκαιρία το άρθρο αυτό:

«Η μικρή μας κοινότητα αποτελείτο από τους παλιούς ντόπιους Αρμένιους και τους πρόσφυγες από τη Γενοκτονία… Η ενορία μας έγινε αρμενική περί το 1567, όταν οι Βενετοί συμμάζεψαν τα τείχη της Λευκωσίας και σχεδόν 400 χρόνια μετά, το 1963, οι απόγονοι των Οθωμανών μας έδιωξαν. Εντυπωσιακή ήταν η διαστρωμάτωση: λόγιοι, οδοντίατροι, εργάτες, καθρεφτάδες, δικηγόροι, καπελούδες, έμποροι, οδηγοί ταξί, μουσικοί, μάγειροι, φωτογράφοι κτλ. Κοιτάζοντας πίσω, θυμάμαι πόσο γραφικοί άνθρωποι ήταν και διερωτώμαι πόσο τα παλιά τραύματα της Γενοκτονίας συνεισέφεραν στην ευθυμία τους…».

«Η αρμενοκυπριακή ζωή περιστρεφόταν γύρω από την εκκλησία της Παναγίας στην οδό Βικτωρίας, που κτίστηκε το 1308 ως βενεδικτινό αββαείο, γι’ αυτό και εκεί υπήρχαν μαγευτικές ταφόπλακες των σταυροφόρων… Στις αναμνήσεις μου ξεχωρίζουν οι φωνές των πλανόδιων πωλητών, η φλυαρία των νοικοκυρών από τις ανοιχτές πόρτες και τα κουρασμένα αυτοκίνητα που δυσκολεύονταν να περάσουν από τα στενά δρομάκια… Η ίδια η οδός Βικτωρίας ξεκινούσε από τη λατινική εκκλησία, ύστερα συναντούσαμε την αρμενορθόδοξη εκκλησία, ενώ στο τέρμα βρισκόταν το τέμενος του Αράπ Αχμέτ· στην προέκτασή της ήταν η Αρμενική Ευαγγελική εκκλησία. Κάποτε η φωνή του παπά, του πάστορα και του μουεζίνη αλληλοκαλύπτονταν…».

«Ο Αρμενομαχαλλάς ήταν γεμάτος με σπίτια που είχαν οθωμανικά κιόσκια με τα χαρακτηριστικά παραθυρόφυλλα, με λίγα πεζοδρόμια και ακόμη λιγότερα δέντρα, ενώ στους φανοστάτες θυμάμαι που ήταν αναρτημένες οι αναγγελίες κηδειών. Τα σπίτια μας είχαν μυστικούς κήπους (εσωτερική αυλή). Ο δρόμος μου, η οδός Τανζιμάτ, ήταν ένας μεικτός δρόμος (Αρμενοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι) με σπίτια από πουρόπετρα, όπου εκτός από τις αξιοπρεπείς οικογένειες διέμεναν και κάποιες κοκκινοβαμμένες γυναίκες της νύχτας…».

Επίλογος

Κάπως έτσι ήταν η ζωή στον Αρμενομαχαλλά, την όμορφη αυτή γειτονιά της παλιάς Λευκωσίας. «Ήταν πολύ διαφορετικά από τη σημερινή μας ζωή» λέει η κα Ρόζμαρι. Η ξεγνοιασιά αυτή διακόπηκε για πάντα, όταν κατά την τουρκοκυπριακή ανταρσία του 1963-1964, 231 αρμενοκυπριακές οικογένειες κατέστησαν τουρκόπληκτες. Μερικές οικογένειες κατέφυγαν για 2-3 μέρες στο χώρο του σχολείου Μελικιάν-Ουζουνιάν και της εκκλησίας της Παναγίας, μέχρι που καταλήφθηκαν και αυτοί οι χώροι, ενώ άλλες οικογένειες διέμειναν για μεγαλύτερο διάστημα στο χώρο του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν. «Εμείς οι πρόσκοποι τους φτιάξαμε προσωρινά αντίσκηνα» θυμάται ο γνωστός ζωγράφος και αρχιτέκτονας Τζων Γκεβεριάν, μαθητής τότε στο Μελκονιάν.

Μετά τη μερική άρση των περιορισμών στη διακίνηση από το κατοχικό καθεστώς, τον Απρίλιο του 2003, η κα Σιρβάρτ και η κα Ρόζμαρι επισκέφθηκαν το σπίτι τους σχεδόν αμέσως. Η κα Αναχίτ το επισκέφθηκε όταν πήγε μαζί με το Μητροπολίτη για να δουν την εκκλησία. Η κα Αννίκ δεν έχει πάει ακόμη, αλλά θα ήθελε να δει το σπίτι της και το μαγαζί της οικογένειας. Η κα Έλση δηλώνει: «δεν θέλω να πάω εκεί, να δω το σπίτι μου παραμελημένο, αφρόντιστο και χαλαμάντουρο». Τον Οκτώβριο του 2010 συγκινήθηκε έντονα όταν της έδωσα δύο φωτογραφίες του σπιτιού της, μια παλιά και μια καινούργια και σχολίασε την κακή κατάσταση της εξώπορτας.

Οι πλείστοι Αρμενοκύπριοι εκφράζουν τη λύπη τους για τα όσα συνέβηκαν την περίοδο 1963-1964. Θα ήθελαν να ξαναδούν να λειτουργεί η εκκλησία της Παναγίας (από τον Οκτώβριο του 2009 αναστηλώνεται από το UNDP), δηλώνουν ότι «πεθυμούμε τους γείτονές μας», αλλά ταυτόχρονα αναγνωρίζουν, με θλίψη και με σφίξιμο της καρδιάς, πως οι εποχές εκείνες έχουν περάσει ανεπιστρεπτί…

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας

katoomba@cytanet.com.cy