Η ημερομηνία του Πάσχα

Του Αναστάσιου Μ. Ιωαννίδη

Καθηγητή Πανεπιστημίου

Σινσιννάτι, Οχάϊο 

ioanniam@yahoo.com

Κάθε χρόνο, τις μέρες του Πάσχα, τίθεται το ερώτημα από Ορθοδόξους Χριστιανούς γιατί δε γιορτάζουμε την Ανάσταση του Κυρίου μαζί με τους άλλους (ετερόδοξους) Χριστιανούς, όπως Καθολικούς ή Προτεστάντες.  Διερωτούνται πολλοί γιατί ενώ το 2010 και το 2011 η μεγάλη γιορτή συμπίπτει παγκόσμια, πιο συχνά καθυστερεί το Ορθόδοξο Πάσχα πότε μια, πότε τέσσερεις ή και πέντε βδομάδες, σε σχέση με το Πάσχα των Λατίνων, που έχει καθιερωθεί στη Δύση σαν η κοινή μέρα της μεγάλης αυτής γιορτής της Χριστιανοσύνης.  Το ίδιο συχνά αποπειρώνται καλοπροαίρετοι ιερωμένοι μα και λαϊκοί να δώσουν απάντηση στους ερωτούντας, επαναλαμβάνοντας τις πιο πολλές φορές πασίγνωστες διατυπώσεις, που δυστυχώς δεν φαίνονται να ικανοποιούν το ακροατήριο.  Έτσι, την επόμενη χρονιά, έχουμε τις ίδιες ερωτήσεις, τις ίδιες απαντήσεις, και το κοινό Πάσχα συνεχίζει να αποτελεί ένα φευγαλέο όνειρο.  Σκοπός μου είναι να εξηγήσω κατά το δυνατόν το φαινόμενο αυτό, με βάση τη διατριβή μου για τον τίτλο Μ.Α. στην ορθόδοξη ποιμαντική θεολογία (που με ευλογία του Πατριάρχη Βαρθολομαίου εκδόθηκε πρόσφατα και σε βιβλίο), ελπίζοντας ολόκαρδα πως σύντομα η Ορθόδοξη Εκκλησία, υπό την ηγεσία του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως σαν πρώτου μεταξύ ίσων, θα ξεπεράσει τους οποιουσδήποτε δισταγμούς και διαφωνίες της και θα ξαναενώσει όλους τους Χριστιανούς, σ’ Ανατολή και Δύση, σ’ ένα κοινό Πασχαλινό εορτασμό.

Ας αρχίσουμε λοιπόν από τις συνήθεις απαντήσεις που δίνονται κάθε χρόνο στις απορίες για την ημερομηνία του Πάσχα.  Αυτές είναι βασικά δύο׃ πρώτον, ότι οι Ορθόδοξοι γιορτάζουν το Πάσχα την πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία.  Και δεύτερον, οι Ορθόδοξοι γιορτάζουν πάντα μετά το Ιουδαϊκό Πάσχα.  Αυτές είναι όντως οι ορθές απαντήσεις.  Είναι δηλαδή οι ορισμοί των Αγίων Πατέρων για το θέμα αυτό.  Είναι όμως ακόμη και οι αυτούσιοι ορισμοί που οι ετερόδοξοι Δυτικοί τηρούν κάθε χρόνο.  Τότε, θα ρωτήσει κάποιος, γιατί δεν συμπίπτουν οι δύο εορτασμοί;  Καλοπροαίρετοι ίσως Ορθόδοξοι θα απαντήσουν αμέσως πως οι Δυτικοί αγνοούν το Ιουδαϊκό Πάσχα, όπως για παράδειγμα το 2008, οπότε το Λατινικό Πάσχα ήταν στις 23 Μαρτίου, ενώ οι απανταχού Εβραίοι γιόρτασαν την πρώτη μέρα του δικού τους Πάσχα στις 20 Απριλίου, μια βδομάδα πριν το Ορθόδοξο Πάσχα της 27^ης Απριλίου.  Κι όμως η εξήγηση αυτή δεν αρκεί.  Για παράδειγμα, το 2006, οι σύγχρονοι Εβραίοι γιόρτασαν στις 13 Απριλίου, οι Λατίνοι στις 16 Απριλίου, κι όμως οι Ορθόδοξοι καθυστέρησαν και πάλι μέχρι τις 23 Απριλίου.  Και το 2013, οι αντίστοιχες ημερομηνίες θα είναι 26 Μαρτίου για τους Εβραίους, 31 Μαρτίου για τους Λατίνους, μα 5 Μαΐου για τους Ορθοδόξους.  Γιατί;

Για μια γενική λύση του προβλήματος, που θα καλύπτει όλα τα χρόνια, θα πρέπει κανείς να αντιληφθεί όχι μόνο τη φρασεολογία, μα και τη σημασία των Αγιοπατερικών ορισμών.  Όταν οι Άγιοι Πατέρες αναφέρονται στο Πάσχα των Ιουδαίων, έχουν υπόψη τους όχι τους σύγχρονούς μας ραββινικούς Εβραίους (οι πασχάλιοι υπολογισμοί των οποίων έχουν υποστεί σημαντικές αλλαγές μετά την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νικαίας, του 325 μ.Χ.), αλλά τους Βιβλικούς Εβραίους της εποχής του Χριστού.  Οι Άγιοι Πατέρες ονομάζουν το Βιβλικό αυτό πάσχα σαν «Νομικόν Φάσκα» (Φασέχ, ή Πάσχα του Μωσαϊκού Νόμου) , και αντιλαμβάνονται (ή ακόμη και ορίζουν!) τον εορτασμό του να αρχίζει την νύκτα της πρώτης πανσελήνου μετά την εαρινή ισημερία.  Επομένως, η δεύτερη εξήγηση που δίνεται σήμερα από μερικούς καλοπροαίρετους Ορθοδόξους («μετά το Ιουδαϊκό Πάσχα») είναι εντελώς ταυτόσημη της πρώτης («μετά την πρώτη πανσέληνο»), και ως εκ τούτου αχρείαστη και πλεονάζουσα.  Ιστορικά αναφέρουμε πως η δεύτερη αυτή εξήγηση ποτέ δεν προβαλλόταν αφ’ εαυτή από τους Αγίους Πατέρες, μια και η πρώτη αρκούσε.  Για πρώτη φορά η εξήγηση αυτή ανεξάρτητη από και επιπρόσθετη προς την πρώτη αναφέρεται από το κανονολόγο Ιωάννη Ζωναρά το 12ο αιώνα, ενώ μέχρι τότε αρκούσε (όπως και στην ενωμένη Eκκλησία πριν από το σχίσμα του 1054 μ.Χ.) η πρώτη εξήγηση μονάχα.

Σ’ αυτή λοιπόν την πρώτη εξήγηση, κι όχι στην ημερομηνία του συγχρόνου Ιουδαϊκού Πάσχα πρέπει να αναζητηθούν οι αιτίες της διαφοράς του Ορθοδόξου από το Λατινικό Πάσχα.  Βρίσκοντας αυτές τις αιτίες θα μπορέσει κανείς να κατανοήσει ταυτόχρονα και το ρόλο του πασχαλίου υπολογισμού τόσο του Βιβλικού Νομικού Φάσκα όσο και του σύγχρονου ραββινικού πάσχα των Εβραίων.  Γι’ αυτό, ας επαναλάβουμε την πρώτη (και μοναδική) εξήγηση του καθορισμού της ημερομηνίας του Πάσχα.  Όλοι οι Χριστιανοί, σ’Ανατολή και Δύση, γιορτάζουν το Πάσχα την πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία. Επομένως, βασικοί πόλοι για τον εκκλησιαστικό αυτό υπολογισμό είναι δυο αστρονομικά γεγονότα: η εαρινή ισημερία και η πανσέληνος που την ακολουθεί.  Πώς όμως είναι δυνατό δυο αστρονομικά φαινόμενα να προξενούν διαφορές στην εορτολογική πράξη της Ανατολικής και της Δυτικής εκκλησίας;  Για να γίνουν κατανοητές αυτές οι διαφορές, πρέπει πρώτα να δοθούν μερικά επιπλέον αστρονομικά δεδομένα. 

Τόσο η εαρινή ισημερία όσο και η πανσέληνος είναι στιγμιαία γεγονότα, διαρκούν δηλαδή ένα απειροελάχιστο χρονικό διάστημα, μια στιγμή μονάχα.  Η στιγμή αυτή είναι η ίδια σ’ ολόκληρο τον κόσμο, αν και αυτό σημαίνει ότι η πανσέληνος, για παράδειγμα, συμβαίνει σε μερικά μέρη της γης μέρα μεσημέρι, κι όχι το βράδυ.  Οι Άγιοι Πατέρες, γνωρίζοντας αυτό το αστρονομικό δεδομένο, έχουν ορίσει ότι για την ενωμένη Eκκλησία, η στιγμή αυτών των αστρονομικών γεγονότων καθορίζεται με βάση τον γεωγραφικό μεσημβρινό που διατρέχει την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.  Ένα δεύτερο αστρονομικό δεδομένο που επακολουθεί από τη στιγμιαία διάρκεια της εαρινής ισημερίας και της πανσελήνου είναι το ακόλουθο.  Ακόμη και οι πιο ακριβείς αστρονομικοί υπολογισμοί για τέτοια φυσικά φαινόμενα μπορεί να υπέχουν έστω κι ένα μικρό λάθος, ας πούμε ενός δευτερολέπτου. Αν όμως υποθέσουμε πως η εαρινή ισημερία ή και η πανσέληνος τύχουν ακριβώς τα μεσάνυχτα της Αλεξάνδρειας, τότε οι αστρονόμοι δεν θα μπορούν να ορίσουν με ακρίβεια την ημερομηνία των γεγονότων αυτών, κι επομένως και η Eκκλησία θα βρεθεί σε δίλημμα όσον αφορά τον εορτασμό του Αγίου Πάσχα.  Οι Άγιοι Πατέρες φρόντισαν και γι’ αυτή την περίπτωση, ορίζοντας πως για την Eκκλησία, η εκκλησιαστική εαρινή ισημερία γίνεται στις 21 Μαρτίου σταθερά, αν και η αστρονομική εαρινή ισημερία κυμαίνεται μεταξύ της 19^ης και 21^ης Μαρτίου του ισχύοντος πολιτικού ημερολογίου. 

Όσο δε για την πανσέληνο, οι Άγιοι Πατέρες κατήρτισαν (ή τουλάχιστον υιοθέτησαν) ένα πίνακα από τον οποίο μπορεί κανείς να πληροφορείται κάθε χρόνο την ημερομηνία της πρώτης εκκλησιαστικής εαρινής πανσελήνου, την οποίαν όπως ανεφέρθη και νωρίτερα οι Άγιοι Πατέρες ονόμασαν (και όρισαν) σαν το «Νομικό Φάσκα», το Πάσχα δηλαδή των Βιβλικών Εβραίων.  Κατοπινότερα από τους αγιοπατερικούς αυτούς ορισμούς, που άρχισαν με την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο του 325 μ.Χ., οι μεταβιβλικοί (ραββινικοί) Εβραίοι προχώρησαν κι αυτοί στον εκσυγχρονισμό των ημερολογιακών τους μεθόδων που καταλήγουν στον προσδιορισμό τόσο της ραββινικής ισημερίας όσο και της ραββινικής πρώτης εαρινής πανσελήνου, στη βάση των οποίων υπολογίζουν κάθε χρόνο την ημερομηνία του σύγχρονου Ιουδαϊκού πάσχα.  Δυο λοιπόν αστρονομικά φαινόμενα έχουν μετεξελιχθεί σε εκκλησιαστικούς ή ραββινικούς ορισμούς.  Η διαφορά μεταξύ τέτοιων εκκλησιαστικών ή ραββινικών ορισμών είναι η πηγή της διαφοράς στους πασχάλιους εορτασμούς της Δυτικής και της Ανατολικής Χριστιανικής Εκκλησίας, καθώς και του σύγχρονου ραββινικού Ιουδαϊσμού.  Ας δούμε τον καθ’ ένα ορισμό ξεχωριστά.

Ο αρχικός ορισμός της Χριστιανικής εκκλησιαστικής ισημερίας στις 21 Μαρτίου τον 4^ο μ.Χ. αιώνα υπέφερε αυτόματα από το πασίγνωστο λάθος του τότε κρατούντος Ρωμαϊκού ημερολογίου της εποχής (του λεγομένου Ιουλιανού ημερολογίου), λάθος που ισοδυναμεί περίπου με μια μέρα κάθε 128 χρόνια.  Τόσο η Ανατολική όσο και η Δυτική εκκλησία γνώριζαν από πολύ παλιά για το λάθος αυτό, που δεν αφορούσε βέβαια μόνο το Πάσχα, αλλά κι όλες τις γιορτές του έτους, κινητές και ακίνητες.  Πρώτος ο Βυζαντινός πολυμαθής Νικηφόρος Γρηγοράς (γνωστός πλατύτερα για τις αντιπαλαμικές θέσεις του στην ησυχαστική έριδα), εισηγήθηκε το 1324 μ.Χ. σα λύση του προβλήματος της ισημερίας την απάλειψη ενός αριθμού ημερών απο το ημερολόγιο, ούτως ώστε να επανέλθει η συμφωνία μεταξύ της αστρονομικής και της εκκλησιαστικής ισημερίας.  Ενώ όμως τόσο ο αυτοκράτορας όσο και οι εκκλησιαστικές αρχές στην Ανατολή δίστασαν να εφαρμόσουν αυτή την ημερολογιακή μεταρρύθμιση, ανησυχώντας για πιθανή στάση (επανάσταση), ο πανίσχυρος και τολμηρότερος Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ προσυπόγραψε το αστρονομικό έργο Δυτικών επιστημόνων, και από το 1582 μ.Χ. απαλείφθηκαν 10 μέρες από το Ιουλιανό ημερολόγιο.  Έκτοτε απαλείφθηκαν ακόμα τρεις μέρες σύμφωνα με το νεοσυσταθέν Γρηγοριανό ημερολόγιο, η πιο πρόσφατη το 1900 μ.Χ.  Η επόμενη απάλειψη θα γίνει το 2100 μ.Χ.  Έτσι, η Ορθόδοξη εκκλησιαστική εαρινή ισημερία τυγχάνει σήμερα στις 3 Απριλίου, 13 μέρες δηλαδή μετά την πατερική ισημερία, και από το 2100 μ.Χ. θα τυγχάνει 14 μέρες μετά από αυτή.  Ανάλογη είναι και η διαφορά της με την αστρονομική ισημερία.  Επομένως, μια πανσέληνος που συμβαίνει μεταξύ της 21^ης Μαρτίου και της 2^ας Απριλίου θεωρείται εαρινή μόνο στη Δύση, αλλά όχι στην Ανατολή.  Αυτό εξηγεί τη διαφορά 4 εβδομάδων στον εορτασμό του Λατινικού και του Ορθόδοξου Πάσχα. 

Γιατί όμως το Ορθόδοξο Πάσχα φαίνεται να συμβαδίζει πολλές χρονιές με το σύγχρονο Ιουδαϊκό;  Σύμφωνα με την Εβραϊκή ημερολογιακή μεταρρύθμιση που άρχισε από τον ραββίνο Χιλλέλ Β' το 358 μ.Χ., ο υπολογισμός της ραββινικής εαρινής ισημερίας υπέχει λάθος περίπου μιας μέρας κάθε 228 χρόνια.  Ως εκ τούτου, η ραββινική άνοιξη αρχίζει στις μέρες μας μεταξύ της 26^ης και 28^ης Μαρτίου.  Αν μια πανσέληνος συμβεί μεταξύ 21 και 26 Μαρτίου, όπως συνέβηκε το 2005 και το 2008 και θα ξανασυμβεί το 2016, αυτή δεν θεωρείται εαρινή από το ραββινικό Ιουδαϊσμό, που σε τέτοια περίπτωση συμφωνεί με την Ορθόδοξη Ανατολική εκκλησία, και διαφωνεί με τη Λατινική Δυτική εκκλησία.  Αν όμως μια πανσέληνος συμβεί μεταξύ της 27^ης Μαρτίου και 2^ας Απριλίου, όπως συνέβηκε το 1994 και το 2002 και θα ξανασυμβεί το 2013, αυτή θεωρείται σαν εαρινή τόσο από την Δυτική εκκλησία όσο και από το σύγχρονο ραββινικό Ιουδαϊσμό, αμφότεροι των οποίων διαφωνούν σε μια τέτοια περίπτωση με την Ορθοδοξία.  Ο τρόπος του καθορισμού της ραββινικής ισημερίας και του σύγχρονου Ιουδαϊκού πάσχα είναι επομένως άσχετος προς τον εορτασμό του Πάσχα είτε στην Ορθόδοξη είτε στην Λατινική εκκλησία.  Ούτε όταν το Ιουδαϊκό Πάσχα συμβαδίζει με το Ορθόδοξο, ούτε όταν αυτό διαφωνεί μαζί με το Ορθόδοξο, λαμβάνεται τούτο υπ’ όψιν στους πασχάλιους υπολογισμούς της Ανατολικής εκκλησίας.  Παράλληλα, ούτε όταν το Ιουδαϊκό Πάσχα συμβαδίζει με το Λατινικό, ούτε όταν διαφωνεί μαζί του, λαμβάνεται τούτο υπ’ όψιν στους πασχάλιους υπολογισμούς της Δυτικής εκκλησίας.  Αυτός εξ άλλου ήταν και ο κύριος στόχος της εν Νικαία Πρώτης Οικουμενικής Συνόδου׃ η ανεξαρτησία του Χριστιανικού Πάσχα από τους υπολογισμούς των μεταβιβλικών ραββίνων.

Ας στραφούμε τώρα και στην πρώτη εκκλησιαστική εαρινή πανσέληνο.  Ο πίνακας που εγκρίθηκε από τους Αγίους Πατέρες (με τη συμβολή των κορυφαίων τότε αστρονόμων της Αλεξανδρείας) έχει σα βάση του τον λεγόμενο κύκλο του Μέτωνα, που θεωρείται ότι επαναλαμβάνεται κάθε 19 χρόνια.  Ο κύκλος όμως αυτός υπέχει λάθος μιας ημέρας κάθε 318 περίπου χρόνια, κάτι για το οποίο επίσης προειδοποίησε τον αυτοκράτορα και τις εκκλησιαστικές αρχές του Βυζαντίου ο Νικηφόρος Γρηγοράς το 1324 μ.Χ.  Η Δυτική εκκλησία αντελήφθη πληρέστερα το σφάλμα αυτό μερικές δεκαετίες μετά τη Γρηγοριανή μεταρρύθμιση του 1582 μ.Χ., και έκτοτε αναθεωρεί τους πίνακες της εκκλησιαστικής εαρινής πανσελήνου κάθε 100 περίπου χρόνια, στη βάση πάντα νέων αστρονομικών δεδομένων.  Αντίθετα, η Ορθόδοξη εκκλησία εξακολουθεί να χρησιμοποιεί τον αρχικό πίνακα, ο οποίος στις μέρες μας εμπεριέχει σφάλμα τριών, τεσσάρων ή και πέντε ημερών.  Αυτό το σφάλμα εξηγεί τη διαφορά μιας εβδομάδας μεταξύ του Λατινικού και του Ορθοδόξου Πάσχα.  Έτσι έχουμε συνολικά διαφορά μιας, τεσσάρων ή πέντε βδομάδων στους αναστάσιμους Χριστιανικούς εορτασμούς σ’ Ανατολή και Δύση.  Οι σύγχρονοι Ιουδαϊκοί υπολογισμοί για την πανσέληνο είναι εξαιρετικά ακριβείς, και ως εκ τούτου συμφωνούν συχνότερα τόσο με τους αντίστοιχους των Λατίνων, όσο και με τους αστρονομικούς.

Είναι πασιφανές πως από εντελώς αστρονομικής απόψεως, ο υπολογισμός του Λατινικού Πάσχα είναι ακριβέστερος του Ορξοδόξου, ενώ η Δύση ταυτόχρονα συνεχίζει να είναι στη βάση της αγιοπατερικής παράδοσης.  Γιατί λοιπόν η Ορθόδοξη εκκλησία δεν αναθεωρεί τους υπολογισμούς της;  Ο βασικότερος λόγος για τη συντηρητική αυτή συμπεριφορά ανάγεται, πιστεύω, στην πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453 μ.Χ., για την οποία πολλοί Ορθόδοξοι είδαν σαν ηθικό τουλάχιστο αυτουργό τον Πάπα.  Στα 400 χρόνια σκλαβιάς που ακολούθησαν, οι Ρωμιοί της Οθωμανικής αυτοκρατορίας έδιδαν σκληρή πάλη επιβίωσης, με λίγη ή καθόλου έγνοια για ημερολογιακή μεταρρύθμιση.  Αντίθετα, η Δύση προχώρησε ακάθεκτη στο δρόμο της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, όχι βέβαια με αμιγώς θετικούς καρπούς.  Οι πληγές από την πτώση της βασιλεύουσας ήταν ακόμη πολύ νωπές κι επώδυνες για να επιτρέψουν στον Πατριάρχη Ιερεμία B΄ τον Τρανό να δεχτεί το μεταρρυθμιστικό σχέδιο του Πάπα, που μπορεί και να του φάνηκε δόλιο.  Η σκλαβιά όμως κάποτε τελείωσε, και με την ανακήρυξη του Ελληνικού κράτους ήλθε και η ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών.  Έτσι άρχισε να πνέει και στην Ανατολική εκκλησία των Ρωμιών ο αέρας της εθνικής, πνευματικής και εκκλησιαστικής παλιγγενεσίας.  Καρπός αυτής της αισιοδοξίας ήταν και η απόφαση του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μελέτιου Μεταξάκι να ασχοληθεί ξανά με το ημερολογιακό πρόβλημα γενικά, και ιδιαίτερα με το πρόβλημα του εναρμονισμού του Ορθόδοξου πασχάλιου υπολογισμού τόσο με τα σύγχρονα αστρονομικά δεδομένα, όσο και με τους σχετικούς αγιοπατερικούς ορισμούς.  Αρκεί κανείς να κοιτάξει τον ουρανό τη νύχτα της Ορθόδοξης Ανάστασης για να διαπιστώσει πόσο πολύ το σημερινό Ορθόδοξο Πάσχα απέχει της πανσελήνου, για παράδειγμα. 

Οι κορυφαίοι αστρονόμοι των ορθοδόξων επικρατειών κατέθεσαν μια άνευ προηγουμένου εμπεριστατωμένη πρόταση ημερολογιακής μεταρρύθμισης το 1923 μ.Χ., την οποία η Δύση—εκκλησιαστική, πολιτική, και επιστημονική - όχι μόνο επαίνεσε αλλά και υπεσχέθη να αποδεχθεί.  Αντ’ αυτής όμως, επενέβη “η διχόνοια που βαστάει ένα σκήπτρο η δολερή,” και που ταλανίζει κατά διαστήματα τις αυτοκέφαλες Ορθόδοξες εκκλησίες.  Έτσι, αντί για πανχριστιανική ενότητα, η προσπάθεια του Μεταξάκι έγινε απαρχή του ενδο-Ορθοδόξου σχίσματος των Παλαιοημερολογιτών (τη στάση ακριβώς δηλαδή που φοβόντουσαν οι αρχές του Βυζαντίου την εποχή του Γρηγορά), και της δημιουργίας του κρατούντος υβριδικού εκκλησιαστικού ημερολογίου, σύμφωνα με το οποίο οι κινητές εορτές ορίζονται στη βάση του αρχαίου Ρωμαϊκού ημερολογίου, ενώ οι ακίνητες στη βάση του ισχύοντος πολιτικού ημερολογίου.

Είναι ιδιαίτερα λυπηρό πως, ακόμα και σ’ εκκλησίες Ρωμιών όπως εκείνες της Κύπρου και της Ελλάδας, ακούονται συχνά δογματικοί έπαινοι για τον κρατούντα υβριδικό Πασχάλιο υπολογισμό.  Θα’ ταν πολύ προτιμότερο να στηρίζαμε όλοι τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως σε μια νέα προσπάθεια να ανακτήσει η Ορθοδοξία το προβάδισμα έναντι της Δύσης που μέχρι τη πτώση του 1453 μ.Χ. κατείχε στο ημερολογιακό και Πασχάλιο θέμα.  Μα δυστυχώς, ο αδελφικός φθόνος, όντως, “ουκ οίδεν προτιμάν το συμφέρον.”

Αναστάσιος Μ. Ιωαννίδης

The Date of Pascha

 

By Anastasios M. Ioannides

University Professor

Cincinnati, Ohio

ioanniam@yahoo.com

Every year, in the Paschal season, a question is raised by Orthodox Christians, why we do not celebrate the resurrection of the Lord along with the other (heterodox) Christians, like the Catholics or Protestants. Many wonder why whereas in 2010 and in 2011 the great feast coincides throughout the world, more often the Orthodox Pascha tarries sometimes one, sometimes four or even five weeks in relation to the Pascha of the Latins, which has been established in the West as the common day of celebrating this major feast of Christendom. Equally often, there are efforts by well-intentioned clerics, but also lay people, to provide an answer to the enquirers repeating, in most cases, very well known formulae, which, regrettably, do not appear to satisfy the audience. And so it is that the following year we have the same questions, the same answers, yet the common Pascha continues to remain a fleeting dream. My purpose is to explain, as best as I can, this phenomenon, on the basis of my thesis for the degree of M.A. in Orthodox Pastoral Theology (recently published as a book with the blessing of Patriarch Bartholomew), hoping whole-heartedly that in a short while the Orthodox Church, under the leadership of the Patriarch of Constantinople, as first-among-equals, will overcome her hesitations or disagreements of any kind, and will unite again all Christians, in the East and in the West, in a common Paschal celebration.

Let us begin, therefore, from the usual answers that are provided every year to inquiries concerning the date of Pascha. These are essentially two: first, that Orthodox celebrate Pascha on the first Sunday after the first full moon after the spring equinox; and secondly, the Orthodox celebrate always after the Jewish passover. These are indeed the correct answers; they are, that is, the definitions of the Holy Fathers on this issue. Yet, they are also the very same definitions that the heterodox in the West observe annually. Then, one might ask, why do the two celebrations not coincide? Well intentioned Orthodox may immediately reply that Western Christians ignore the Jewish passover, as for example, in 2008, for which the Latin pascha was on March 23, whereas Jews worldwide celebrated the first day of their own passover on April 20, a week before the Orthodox Pascha of April 27. Yet, this is an inadequate answer. For example, in 2006, contemporary Jews celebrated on April 13, Latin Christians on April 16, but even so, the Orthodox tarried once again, until April 23.  Moreover, the corresponding dates for 2013 will be 26 of March for Jews, 31 March for Latins, yet May 5 for the Orthodox. Why?

For a general solution to the problem that will cover all years, one must comprehend not only the verbal formulation, but also the significance of the Patristic definitions. When the Holy Fathers refer to the Jewish passover, they have in mind not contemporary rabbinic Jews (whose passover calculations have undergone significant changes after the First Ecumenical Council of Nicaea in 325 A.D.) but the Biblical Hebrews in Christ’s age.  The Holy Fathers named this Biblical passover as the Nomicon Faska (Faseh, or passover of the Mosaic Law) and understand (or even specify) its celebration to begin at sunset before the day of the full moon following the spring equinox. Consequently, the second explanation offered today by some well-intentioned Orthodox (“after the Jewish Passover), is entirely synonymous to the first (“after the first full moon”), and therefore, it is unnecessary and superfluous. For the sake of history, we mention that this second explanation was never offered by itself, by the Holy Fathers, since the first one was adequate. This explanation was mentioned for the first time as independent and additional to the first one by the canonist Ioannis Zonaras in the twelfth century. In contrast, until then, it had been considered adequate (as indeed was the case in the united Church before the schism of 1054 A.D.) to provide the first explanation alone.

Therefore, it is within this first explanation and not in the date of the contemporary Jewish passover, that we should look to find the causes of the difference of the Orthodox from the Latin Pascha. Having found these causes, one will be able to understand at the same time, the role of the paschal computation for the Biblical Nomicon Faska, as well as of the contemporary rabbinic Jewish passover. For this reason, let us repeat the first (and only) explanation of the determination of the date of Pascha. All Christians, in the East and in the West, celebrate Pascha on the first Sunday after the first full moon after the spring equinox. Thus, essential poles for this ecclesiastical computation are two astronomical events, the spring equinox and the full moon that follows it. Yet, how is it possible that two astronomical phenomena cause differences in the festal practices of the Eastern and the Western Churches? To make these differences understandable, certain additional astronomical data must be provided first.

Both the spring equinox and the full moon are instantaneous events, that is, they last an infinitesimally short length of time, a mere moment. This moment is identical throughout the world, even though that means for instance that the full moon occurs in some parts of the earth at high noon and not during the night. The Holy Fathers, aware of this astronomical fact, have stipulated that for the united Church the moment of these astronomical events is defined on the basis of the geographical parallel running through Alexandria, Egypt. A second astronomical fact that derives from the instantaneous duration of the spring equinox and of the full moon is the following: even the most precise astronomical calculations about such natural phenomena may be subject to a small but finite error, say, of one second. Now if we assume that the spring equinox or even the full moon occur precisely at midnight in Alexandria, then the astronomers will not be able to define precisely the date of these events, and therefore, along with them, the Church will find herself in a dilemma with regard to the celebration of Holy Pascha. The Holy Fathers addressed this circumstance as well, stipulating that for the Church the ecclesiastical spring equinox occurs always on March 21, even though the astronomical spring equinox ranges between the 19th and 21st of March, on the civil calendar in use today.

As to the full moon, the Holy Fathers compiled (or at least adopted) a table from which one may obtain each year the date of the first ecclesiastical spring full moon, which date the Holy Fathers, as also noted earlier, named (and defined as) the Nomikon Faska, the passover that is, of Biblical Hebrews. Following these patristic stipulations, which began with the First Ecumenical Council of 325 A.D., post-biblical (rabbinical) Jews, themselves proceeded to update both the rabbinical equinox as well as the rabbinical first spring full moon, on the basis of which they compute annually the date of the contemporary Jewish passover. Thus, two astronomical phenomena have evolved into ecclesiastical or rabbinical definitions. The difference between the ecclesiastical or rabbinical stipulations is the source of the difference in the paschal celebrations of the Western and of the Eastern Christian Churches, as well as of the contemporary rabbinic Judaism. Let us examine each of these definitions individually.

The original definition of the Christian ecclesiastical equinox on the 21st of March in the 4^th century A.D. suffered automatically from the well-known error of the Roman calendar prevailing in that era (of the so-called Julian calendar), an error that is equivalent to approximately one day in every one hundred and twenty eight years. Both the Eastern and the Western Churches were aware of this error since those early days, an error that did not affect of course, only Pascha, but all of the feast days of the year, movable and immovable. The Byzantine polymath, Nikephoros Gregoras (who is broadly known for his anti-Palamite positions during the hesychast controversy) was the first to suggest in 1324 A.D. as a solution to the problem of the equinox, the elimination of a number of days from the calendar, so that the concurrence between the astronomical and the ecclesiastical equinoxes might be restored. Unlike the emperor as well as the ecclesiastical authorities in the East, who hesitated in implementing this calendrical reformation, worried as they were about a possible stasis (revolution), the all-powerful and more courageous Pope Gregory XIII undersigned the astronomical work of Western scientists and beginning in 1582 A.D., ten days have been eliminated from the Julian calendar. Since then, three additional days have been eliminated in accordance with the newly-established Gregorian calendar, the most recent such elimination having occurred in 1900 A.D. The next elimination will happen in 2100 A.D. Therefore, the Orthodox ecclesiastical spring equinox occurs today on April 2, that is 13 days after the patristic equinox, and beginning in 2100 A.D., it will occur 14 days after it. A commensurate discrepancy exists between it and the astronomical equinox.  Consequently, a full moon that occurs between March 21 and April 2 is considered as a springtime event only in the West, but not in the East. This explains the difference of four weeks in the celebration of the Latin and Orthodox Pascha.

Why then does the Orthodox Pascha appear to occur in many years at the time of the contemporary Jewish passover? According to the Jewish calendrical reformation that began with rabbi Hillel II in 358 A.D., the computation of the rabbinic spring equinox is subject to an error of approximately one day every 228 years. As a result, rabbinical spring begins in our days between March 26 and 28. If a full moon occurs between March 21 and 26, as was the case in 2005 and in 2008, and will occur again in 2016, this is not considered a springtime event by rabbinical Judaism, which in such a case agrees with the Orthodox Eastern church and disagrees with the Latin Western church. If, on the other hand, a full moon was to occur between March 27 and April 2, as was the case in 1994 and in 2002, and will occur again in 2013, this will be considered a springtime event both by the Western church as well as by contemporary rabbinic Judaism, both of which will disagree in such a case with Orthodoxy. The manner of establishing the rabbinic equinox and of the contemporary Jewish passover is, therefore, irrelevant to the celebration of Pascha whether in the Orthodox or in the Latin church. Neither when the Jewish passover occurs near the Orthodox, nor when this disagrees with Orthodoxy, is it taken into consideration in the paschal computations of the Eastern church. In parallel, neither when the Jewish passover occurs near the Latin pascha, nor when it disagrees with it, is it taken into consideration in the paschal computations of the Western church. This in fact was the prime motivation for the First Ecumenical Council of Nicaea: the independence of Christian Pascha from the computations of post-biblical rabbis.

Let us now turn our attention to the first ecclesiastical spring full moon. The table that was sanctioned by the Holy Fathers (with the contributions of the most prominent astronomers of the time in Alexandria) is based on the so-called Metonic cycle, which is assumed to be repeated every 19 years. The cycle, however, is subject to an error of one day every some 318 years, a shortcoming about which Nikephoros Gregoras also alerted the emperor and the ecclesiastical authorities in Byzantium in 1324 A.D. The Western church comprehended the implications of this discrepancy more fully only some decades after the Gregorian reformation of 1582 A.D. and since then she has been revising her tables of the ecclesiastical spring full moon approximately every 100 years, on the basis always of new astronomical facts. In contrast, the Orthodox church continues to employ the original table, which in our days includes an error of three, four or even five days. This discrepancy explains the difference of one week between the Latin and the Orthodox Pascha. In this manner, we have a total difference of one, four, or five weeks in the Christian celebration of the resurrection in the East and in the West. The contemporary Jewish computations regarding the full moon are exceptionally precise, and consequently they agree both with the corresponding determinations in the West, as well as astronomical data. 

It is now very clear that from an exclusively astronomical viewpoint, the Western paschal computation is more precise than the Orthodox, while at the same time continuing on the basis of patristic tradition. Why then is the Orthodox church not revising her calculations? The most important reason for this conservative behavior, I believe, can be traced to the fall of Constantinople in 1453 A.D., a disaster which many Orthodox blamed, at least in a moral sense, on the Pope. During the 400 years of slavery that followed, the “Romean” people of the Ottoman empire were engaged in a cruel struggle to survive, with few if any concerns about calendrical reform. In contrast, the West galloped unmolested down the path of the Renaissance, and of the Enlightenment, not always, of course, with exclusively healthy consequences. The wounds from the fall of the Vasilevousa (Queen City) were far too raw and painful to allow Patriarch Jeremiah II Tranos to concur with the reformation plan of the Pope, which he might have even considered devious. Slavery, however, eventually came to an end and with the declaration of the Hellenic Republic, came also the founding of the University of Athens. And so began to blow in the Eastern church of the “Romeans” as well, the wind of national, intellectual and ecclesiastical regeneration.  A fruit of this optimism was the decision of the Patriarch of Constantinople Meletios Metaxakis, to tackle again the calendrical problem in general, and more specifically, the problem of harmonizing the Orthodox paschal computation both with modern astronomical facts as well as with the pertinent patristic definitions. One barely needs to stare at the sky on the night of Orthodox Resurrection, to realize how far contemporary Orthodox Pascha, for example, has strayed from the full moon.

The most prominent astronomers of Orthodox jurisdictions submitted an unprecedented and well documented proposal for calendrical reform in 1923 A.D., which the West—ecclesiastical, political, and scientific—not only praised, but also promised to accept. Instead of this, however, discord intervened, “holding a scepter, cunning as she is,” and who plagues from time to time the autocephalous Orthodox churches. Thus, instead of universal Christian unity, Metaxakis’ attempt  precipitated the beginning of the intra-Orthodox schism of the Old Calendarists (the very stasis that had been the concern of the Byzantine authorities in the age of Gregoras) and the creation of the current hybrid ecclesiastical calendar, according to which movable feasts are defined on the basis of the ancient Roman calendar, whereas the immovable on the basis of the prevailing political calendar.

It is particularly disheartening that, even in the “Romean” Churches such as those of Cyprus and of Greece, one often hears dogmatic praises for the current hybrid Paschal computation. It would have been much preferable if we all supported the Patriarch of Constantinople in a new effort, so that Orthodoxy would regain the leadership relative to the West that was hers concerning calendrical and Paschal issues up until the fall of 1453 A.D. Regrettably, however, fraternal envy, indeed, “does not know to opt for the beneficial.” 

View:  About the Holy Pascha