Phivos Nicolaides: Εισαγωγή στην πολιτισμική θεωρία

Wednesday, October 28, 2020

Εισαγωγή στην πολιτισμική θεωρία

Εισαγωγή στις επιστήμες της φιλολογίας,

της αρχαιολογίας & της κοινωνικής ανθρωπολογίας

Της Έλενας Γεωργίου Προδρόμου

Τι είναι η Ανθρωπολογία;

Η ανθρωπολογία ή αλλιώς «επιστήμη της ανθρωπότητας», είναι επιστήμη που μελετά το ανθρώπινο ον διαμέσου της αρχαιολογίας. Μολονότι όλοι οι άνθρωποι χρειάζονται τα ίδια πράγματα για να επιβιώσουν, όπως φαγητό, νερό και συντροφικότητα, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι ικανοποιούν αυτές τις ανάγκες είναι σίγουρα πολύ διαφορετικός από χώρα σε χώρα και από κοινωνία σε κοινωνία[1].

Η ανθρωπολογία είναι μια ολιστική επιστήμη και βασίζεται είτε σε επιτόπια έρευνα είτε σε ενδελεχή έρευνα αρχαίων ευρημάτων. Με την βοήθεια και άλλων επιστημών, όπως η βιολογία, γίνεται μια ευρεία προσέγγιση της ανατομικής, βιολογικής, πολιτισμικής και κοινωνικής δομής του ανθρώπου.

Η ανθρωπολογία ανασυγκροτήθηκε στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, γνωρίζοντας θεμελιώδεις αλλαγές. Αν και οι ρίζες της ανάγονται στην αρχαία Ελλάδα, θα λέγαμε ότι είναι μια πρόσφατη επιστήμη. Ο Ηρόδοτος κάνει αναφορά σε βάρβαρους λαούς που κατοικούσαν διάφορες περιοχές της Ελλάδος, διαφέροντας αρκετά από τα ήθη και έθιμα της Αθήνας[2].

Η παρούσα μελέτη έχει σκοπό να διερευνήσει τα βασικά θεωρητικά ρεύματα της αρχαιολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας από την Αναγέννηση έως και τον 20ο αιώνα και το δυσκολότερο ερώτημα, που θέτει η αρχαιολογία, «γιατί;».

Αναγέννηση – Αποικιοκρατία 14ος -17ος αιώνας

Το εναρκτήριο λάκτισμα της ενασχόλησης με την Αρχαιότητα δίνεται στα χρόνια της Αναγέννησης. Η Αναγέννηση είχε καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης ανθρωπολογίας. Είναι η εποχή που διέπεται από δύο σημαντικές λέξεις, «πολιτισμένοι» και «βάρβαροι”. Ή πνευματική ανάταση, με συστηματικές αναφορές στην αρχαία παιδεία και η ενδελεχής μελέτη λαών που βρίσκονταν μακριά από τα πολιτισμένα κέντρα της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης, ήταν πια γεγονός.[3] Η εύπορη τάξη των αριστοκρατών προέβαλε τον εαυτό της σαν το φως στο σκοτάδι. Αριστοκράτες της εποχής χρηματοδότησαν και είχαν υπό την προστασία τους ανθρώπους των γραμμάτων, προβάλλοντας την άρνηση τους να δέχονται τις διακηρύξεις της Εκκλησίας[4]. Είναι μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την αποικιοκρατία, ενώ τότε σχηματοποιείται ο ευρωπαϊκός εθνοκεντρισμός, με γενική προσέγγιση του «διαφορετικού» ως «κατώτερου».

Εξέχουσες προσωπικότητες, όπως ο Michel de Montaigne, Thomas Hobbes και Giambattista Vico, εξέφρασαν διχογνωμίες προσπαθώντας να ερμηνεύσουν την πολιτισμική ποικιλότητα και ιστορία[5]. Όμως γενική τάση ήταν να θεωρείται ως αξία και κανόνας ότι ήταν οικείο και ευρωπαϊκό.

Διαφωτισμός – Κλασικισμός 18^ος αιώνας

Αναντίρρητα ο Διαφωτισμός συνθέτει την εποχή του ορθολογισμού και του φιλελευθερισμού. Ορόσημο στην παγκόσμια ιστορία αποτελεί η Γαλλική Επανάσταση του 1789. Το τρίπτυχο «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη» προμηθεύει το θεμέλιο μιας διαφορετικής κοινωνικής και πολιτικής ιδεολογίας.[6] Την ίδια περίοδο γεννιέται η κλασική αρχαιολογία και πατέρας της είναι ο Γερμανός Γιόχαν Γιοάχιμ Βίνκελμαν [7]. Γίνεται εφικτή πλέον η μελέτη μακρινών και «εξωτικών» πολιτισμών, που ήταν άγνωστοι μέχρι τότε.

Ο 18^ο αιώνας αποτελεί σημαντικό σταθμό στις εξελίξεις, με την έναρξη των ενδελεχών ανασκαφών. Η αρχή έγινε το 1738 και το 1748 στο Ηράκλειον και την Πομπηία της Καμπανίας, δυο σημαντικών πόλεων κοντά στη Νεάπολη.

Στις ανασκαφές ανευρέθηκαν σημαντικής αξίας ρωμαϊκά ευρήματα κατά τρόπο που να αναδειχθεί το «λίκνο του πολιτισμού».[8] Εξ αυτού ιδρύθηκαν αρχαιολογικοί σύνδεσμοι που είχαν έδρα τη Νεάπολη (η “Academia degli Ercolanesi» το 1755 για το Ηράκλειον και η «Scuola Archeologica dj Pompei» το 1866 για την Πομπηία).[9]

Όπως προαναφέρθηκε, το κίνημα του Διαφωτισμού διέπεται από ορθολογισμό και φιλελεύθερες απόψεις και έτσι κάποιοι διανοητές της εποχής επηρέασαν την κοινή γνώμη με το έργο τους, όπως ο Marquis de Mirabeau και ο T.Moore. Εξέχουσα προσωπικότητα ο Herder, επηρέασε άρδην με τις απόψεις του. Υπήρξε πολέμιος της αναγεννησιακής ιδεολογίας, προβάλλοντας και επικρίνοντας το γεγονός οι Γερμανοί αριστοκράτες «πιθήκιζαν» τον πολιτισμένο τρόπο ζωής της γαλλικής βασιλικής αυλής με το να χρησιμοποιούν τη γαλλική γλώσσα. Οι ιδέες του συνέθεσαν ένα ανόθευτο εθνικιστικό χαρακτήρα και αναδείχτηκε υπέρμαχος της παράδοσης και της λαϊκής τέχνης, ενώ ενστερνιζόταν την αυθεντική κουλτούρα και παράδοση[10].

Ρομαντισμός, Εθνικισμός & θεωρία της Εξέλιξης (19ος αιώνας – μισό του 20ού αιώνα)

Ο 19ος αιώνας αποτέλεσε σταθμό για τον δυτικό κόσμο και έφερε σημαντικές κοινωνικές και τεχνολογικές αναταραχές, οι οποίες είχαν ήδη γεννηθεί από τη Βιομηχανική Επανάσταση. Το ιδεολογικό ρεύμα που γεννήθηκε, δηλαδή ο Ρομαντισμός, αναπτύχθηκε κυρίως στη Δυτική Ευρώπη και μετέπειτα επεκτάθηκε. Ο Ρομαντισμός, δια μέσου της τέχνης, επιδιώκει να διεγείρει συγκινήσεις και διέπεται από το συναίσθημα, παρά από τη λογική. Εξέχουσα φιγούρα του Ρομαντισμού, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, μέσω των προσεγγίσεων του συνετέλεσε στη δημιουργία της σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής θεωρίας, καθώς και της ιδεολογίας του εθνικισμού.

Η επιστήμη της Αρχαιολογίας εδραιώθηκε τον 19ο αιώνα, συνεχίζοντας να κατέχει το ρόλο της θεραπαινίδας της Ιστορίας. Επιδεικνύοντας εθνοκεντρικής λογικής ενδιαφέρον μελετήθηκαν ενδελεχώς αρχαία κείμενα και επιτελέστηκαν αρκετές αρχαιολογικές αποστολές.

Μέσω αυτών των έρευνών ήρθαν στο φως αξιόλογα ευρήματα για τα μνημεία της κλασικής αρχαιότητας, μέσα από τα οποία γίνεται και μια επανασύνδεση των ευρωπαϊκών εθνών. Με τις ανασκαφές ο κόσμος αποκτάει όλο και περισσότερο ενδιαφέρον για τις ρίζες και τον πολιτισμό του. Στην Ελλάδα είχε γεννηθεί η Μεγάλη Ιδέα, ένα από τα πιο μεγαλόπνοα σχέδια εθνικής ολοκληρώσεως[11]. Η ανάγκη να αναγνωριστεί η εθνική ιδιαιτερότητα οδήγησε σε αντιλήψεις εθνικής ανωτερότητας και εθνικού ναρκισσισμού. Αυτός ο αυτάρεσκος οπτιμισμός και η αίσθηση ανωτερότητας θυμίζουν έντονα την Βικτωριανή εποχή[12]. Δυστυχώς όμως αυτές οι προσεγγίσεις με την ανάγκη να αναδειχθεί η προέλευση του πολιτισμού ως το απολυτό και αξιολογικό κριτήριο, οδήγησαν τελικά και στο ρατσισμό, ανοίγοντας δρόμο και για τις ανάλογες πολιτικές και ιδεολογίες.

Το 1859 ο Βρετανός φυσιοδίφης και γεωλόγος Κάρολος Δαρβίνος εξέδωσε το βιβλίο «Περί της καταγωγής των ειδών» και έδωσε τη «θεωρία της εξέλιξης», έργο που εμπνεύστηκε όταν επισκέφτηκε τα νησιά Γκαλαπάγκος[13]. Επρόκειτο για μια πολύ ρηξικέλευθη και σημαντική θεωρία, η οποία όμως, όπως συμβαίνει συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις, διαστρεβλώθηκε αρκετά τόσο από ρατσιστές, όσο και από αντιρατσιστές. Η θεωρία του Δαρβίνου ή Δαρβινισμός, σε συνδυασμό με την καινούργια επιστήμη της γεωλογίας, εξηγεί το θέμα της καταγωγής, ότι δηλαδή «το είδος» δεν είναι σταθερό και αμετάβλητο. Όλα τα είδη των φυτών και των ζώων που ζουν η έζησαν είναι αποτέλεσμα ενός αγώνα «διαιώνισης του είδους». Μέσα από τη πάλη για επιβίωση τα «όντα» ενός συγκεκριμένου είδους που είχαν το χαρακτηριστικό της προσαρμοστικότητας θα επιβίωναν.[14]

Ο Αριστοτέλης είχε κάνει ήδη προ πολλού την ανθρωπολογική παρατήρηση, χρησιμοποιώντας τη λέξη πιθηκοειδή (Περί δε των πιθηκοειδών ζώων ύστερον διορισθήσεται) για όλα τα πρωτεύοντα, στο βιβλίο του «Των περί τα ζώα ιστοριών”. Στη βάση αυτής της αναφοράς ίσως και να ευσταθεί ο παραλληλισμός, ότι δηλαδή ο άνθρωπος συγκρίνεται με άλλα ζώα όπως πιθήκους και χιμπατζήδες και έτσι αναζητούνται κοινά μοναδικά χαρακτηριστικά ανθρώπων- πιθήκων[15].

Η Μαρξιστική ιδεολογία, τόσο με τη θεμελίωση του Karl Marx όσο και τη συνέχεια που έδωσε ο Frederich Engels, επηρεάστηκε από την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου. Ο Μαρξ ήταν πολέμιος του καπιταλιστικού συστήματος και η δομή της μελέτης του εστιάζει στις αντιφάσεις του, καταλήγοντας στη σύγκρουση του προλετάριου και των εργατών με τους κεφαλαιοκράτες, το κεφάλαιο. Τα χαρακτηριστικά της μαρξιστικής ορολογίας:

Υποδομή, Υπερδομή, Παραγωγικές δυνάμεις, παραγωγικές σχέσεις, δικαστική πολιτική, ιδεολογική, μέσα παραγωγής, οργάνωση της παραγωγής.[16]

Ο 20ος αιώνας αποτέλεσε όμως μια περίοδο έντονης κριτικής για την Θεωρία του εξελικτισμού. Θεωρίες που προσπάθησαν να τον αντικαταστήσουν αρχικά ήταν η θεωρία της Διάχυσης και σε μεταγενέστερο στάδιο ο Λειτουργισμός.

Η θεωρία της Διάχυσης μελετάει τα τεκμήρια που πιθανό να ανήκαν σε διαφορετικούς πολιτισμούς. Οι άνθρωποι συνέχεια μετανάστευαν σε άλλους τόπους και ήταν λογικό να υιοθετούν συνήθειες άλλων λαών, έτσι ένα πολιτισμικό στοιχείο μεταδίδεται από μια περιοχή σε άλλη. Επομένως, οι αρχαιολόγοι προσπαθούσαν να εντοπίσουν την πρωταρχική κοιτίδα και να εντοπίσουν τις διαδρομές της μετάδοσης.[17]. Ο Λειτουργισμός (φονξιοναλισμός) είναι μια σημαντική θεωρητική προσέγγιση που εξετάζει «πρωτόγονες» φυλές[18]. Ο Λειτουργισμός επιδιώκει να κατανοήσει τη φύση των πολιτιστικών φαινομένων πριν υπαχθούν σε παραπέρα πνευματικούς χειρισμούς, μέσα από επιτόπια έρευνα[19]. Πατέρας του Λειτουργισμού θεωρείται ο Μαλινόφσκι. Θα μπορούσε ωστόσο, εάν παραβλέψουμε την ορολογία και την τυποποίηση του θεωρητικού σχήματος, να επισημάνουμε ότι ο Λειτουργισμός έχει ρίζες αρκετά παλιά, αν σκεφτεί κανείς την αναφορά του Ηρόδοτου σε «βάρβαρους» πολιτισμούς[20].

«Τι;», «Πού;», «Πότε;», «Πώς;» και «Γιατί;», είναι τα βασικά ερωτήματα της επιστημονικής προσέγγισης. Το ερώτημα «Γιατί;» είναι το πιο δυσεπίλυτο ερώτημα στην αρχαιολογική θεωρία.

Ανάμεσα στους αρχαιολογικούς κύκλους της δεκαετίας του 1960 επικρατεί ένα αίσθημα δυσαρέσκειας για τις υφιστάμενες αρχαιολογικές προσεγγίσεις. Επιχειρείται να γίνει το πεδίο της αρχαιολογίας περισσότερο επιστημονικό και ανθρωπολογικό.[21] Μια σχετική ρηξικέλευθη προσέγγιση είναι η Διαδικαστική Αρχαιολογία (Processualism), [22] με επικεφαλής τον Lewis Binford. Χαρακτηριστικά της Διαδικαστικής Αρχαιολογίας είναι ότι παραμένει ο επιστημονικός χαρακτήρας αλλά το αντικείμενο προσεγγίζεται ανθρωπολογικά. Η κοινωνική αλλαγή μπορεί να επέλθει όχι μόνο από τις εσωτερικές αλληλεπιδράσεις, αλλά και μέσα από επιρροές και από άλλους πολιτισμούς.[23]

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η Διαδικαστική Αρχαιολογία γνώρισε αμφισβήτηση. Στη Βρετανία μια ομάδα από αρχαιολόγους, όπως οι Ian Hodder, Michael Shanks και Christopher Tilley, έκαναν κάποιες δεύτερες σκέψεις κατά πόσο ή Διαδικαστική Αρχαιολογία, θα μπορούσε να δώσει σαφείς απαντήσεις για τους αρχαίους πολιτισμούς και τις πολιτισμικές αλλαγές. Αυτά τα ερωτήματα, με επιδράσεις άλλων ανθρωπιστικών επιστημών, γέννησαν νέες θεωρητικές προσεγγίσεις. Διαμέσου των μεταδιαδικαστικών προσεγγίσεων δημιουργείται η Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία.[24] Χαρακτηριστικά της είναι το τεχνούργημα να μελετάται με υποκειμενικό τρόπο, λαμβάνοντας υπόψη το πλαίσιο στο οποίο βρίσκεται μαζί με άλλα στοιχεία που το περιβάλλουν και στη συνέχεια να υπάρχει κατάληξη σε συμπέρασμα βασισμένο, λαμβάνοντας υπόψη τον ανθρώπινο παράγοντα και τον πολιτισμό της χρονικής περιόδου.

Το 1929 εμφανίστηκε στη Γαλλία η Ιστοριογραφική Σχολή των Annales που λειτούργησε μαζί με το ομώνυμο περιοδικό «Annales d'histoire economique et

sociale». Ιδρυτές των Annales ήταν ο Lucien Febvre και ο Marc Bloch. Βασική επιδίωξη ήταν η έρευνα να συνδυάσει τα αποσπασματικά γεγονότα (βραχύχρονο επίπεδο), τις συγκυρίες (μεσόχρονο επίπεδο) και τη μακρά διάρκεια (μακρόχρονο επίπεδο)[25].

Τι σημαίνει εν τέλει η ορολογία κουλτούρα/culture; ενίοτε και civilization; Το 1952 δυο Αμερικανοί εθνολόγοι ο Alfed Louis Kroeber και o Clyde Kluckholm, εξέδωσαν βιβλίο όπου απαρίθμησαν 164 ορισμούς για την κουλτούρα[26]. Η λέξη culture, που είναι λατινική, πριν τον 18ο αιώνα είχε μόνο κυριολεκτική σημασιολογία. Δηλαδή αναφερόταν αποκλειστικά στην καλλιέργεια της γης, τη γεωργία.

Για πρώτη φορά είχε δοθεί η σημερινή μεταφορική έννοια από τον Κικέρωνα [27]. Από τον 18ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε με τη μεταφορική έννοια ως culture στα Γαλλικά και Αγγλικά, kultur στα γερμανικά, coltura στα Ιταλικά. Η Ελλάδα δεν έμεινε χωρίς την ανάλογη λέξη, αφού το 1811 ο Αδαμάντιος Κοραής πρότεινε τη λέξη πολιτισμός[28].

Συμπερασματικά, τι σημαίνουν οι έννοιες κουλτούρα και τι πολιτισμός ; Καταρχάς είναι δύο ξεχωριστές έννοιες, κουλτούρα είναι ένα συνολικό φάσμα καλλιτεχνικών , διανοητικών ικανοτήτων, που διέπει την προσωπικότητα ενός ατόμου, μέλους μιας κοινωνικής ομάδας.

Ο Πολιτισμός αναφέρεται στη συνολική προσπάθεια γνώσεων, εμπειριών, πεποιθήσεων, αξιών, στάσεων, εννοιών, ιεραρχιών, θρησκείας, απόψεων χρόνου, ρόλων, και υλικών αντικειμένων και κατοχών που αποκτήθηκαν από μια ομάδα ανθρώπων στην πορεία γενεών.[29].

Αν και θα πρέπει να αναφερθεί η ανυπέρβλητη αμφισημία, η δήλωση δηλαδή δυο η περισσότερων σημασιών που διέπει την ορολογία του πολιτισμού. Αυτό οφείλεται στην συμβίωση ετερογενών ρευμάτων σκέψης τα οποία ιστορικά χρησιμοποιήσαν τον ίδιο όρο[30].

Η ιδέα του πολιτισμού, στην καθαρά αρχαιολογική της έννοια, καθιερώθηκε το 1920 από τον Vere Gordon Child, που ήταν μια από τις μεγαλύτερες φυσιογνωμίες του αρχαιολογικού γίγνεσθαι. Μέσα στον περασμένο αιώνα, ραγδαία εξέλιξη στην τεχνολογία, η επιστήμη της Αρχαιολογίας, βελτιώθηκε κατά το δοκούν .Την δεκαετία 1920-1930, είχε ανασκαφεί αρκετό αρχαιολογικό υλικό και ο Childe κατέληξε στο συμπέρασμα πως η διάχυση δεν είναι ο μοναδικός λόγος για να επέλθει μια πολιτισμική αλλαγή, αλλά εξίσου μπορεί να επηρεάστηκε μια επανάσταση που έγινε τη δεδομένη εποχή, έτσι αιτιολογεί μείζονες αλλαγές σε μια κοινωνία. Το 1920 φανερά τολμηρός επινόησε την ορολογία Νεολιθική επανάσταση, ότι δηλαδή οι άνθρωποι απομακρύνθηκαν από την νομαδική ζωή και επικεντρώθηκαν στην εγκατάσταση και καλλιέργεια της γης.

Το 1970 με την ιδεολογία της Διαδραστικής Αρχαιολογίας, τα εν λόγω ευρήματα αντιμετωπίστηκαν διαφορετικά από όσο στη Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία.

Επίλογος

Εν κατακλείδι η ιστορία της αρχαιολογίας είναι μακρά και πολυδιάστατη, ένα επιστημονικό πεδίο που εξελίσσεται διαχρονικά. Διαμέσου των αιώνων δέχθηκε πολλές επιρροές, τόσο από ιδεολογικά ρεύματα όσο και πολιτικά, πάραυτα μέσα από συναρπαστικές και ενδελεχείς αναζητήσεις ο τελικός σκοπός είναι να διατηρηθεί η παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Το μόνο σίγουρο ο πολιτισμός και η κουλτούρα αποτελεί αναπόσπαστη ανάγκη για να εκφραστεί ο άνθρωπος.

[1] Thomas Hylland Ericksen “Μικροί τόποι μεγάλα ζητήματα” σ.33
[2] Ηρόδοτος, ιστορίαι, 7.223.2 [3] Colin Renfrew & Paul Bahn, «Αρχαιολογία, Θεωρίες Μεθοδολογία και Πρακτικές
εφαρμογές», σ.21

[4] Paul A. Erickson Liam D. Murphy «Ιστορία της ανθρωπολογικής σκέψης» σ.36
[5] Thomas Hylland Ericksen “Μικροί τόποι μεγάλα ζητήματα” σ.35
[6] Paul A. Erickson Liam D. Murphy «Ιστορία της ανθρωπολογικής σκέψης» σς.49-50
[7] Στυλιανή Σουβατζή. «Εισαγωγή στις επιστήμες της αρχαιολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας» σ.14
[8] Colin Renfrew & Paul Bahn, «Αρχαιολογία, Θεωρίες Μεθοδολογία και Πρακτικές εφαρμογές», σ.21
[9] Αρχαιολογία στον Ελληνικό χώρο. «Ιστορική Διαδρομή της Αρχαιολογίας, Ορισμός
Αντικείμενο, Βασικέs Αρχέs, Κλάδοι και προβλnματική» Τόμος Α, σ.28
[10] Γεώργιος Παπαϊωάννου – Νικολέτα Καναβού, «Εισαγωγή στην επιστήμη της Φιλολογίας», σ.11
[11] Έλλη Σκοπετσέα, Το «Πρότυπο βασίλειο και η μεγάλη ιδέα» Αθήνα, 1988 σ.258

[12] Paul A. Erickson Liam D. Murphy «Ιστορία της ανθρωπολογικής σκέψης» σ.85
[13] Στυλιανή Σουβατζή. «Εισαγωγή στις επιστήμες της αρχαιολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας» σσ.16-17 [14] Colin Renfrew & Paul Bahn, «Αρχαιολογία, Θεωρίες Μεθοδολογία και Πρακτικές εφαρμογές», σσ.24-27
[15] Αριστοτέλης «Των περί τα ζώα ιστοριών» σ.32 & Paul Radin+ “Κοινωνική Ανθρωπολογία”
Κατερίνα Ι.Κακούρη σ.308
[16] Colin Renfrew & Paul Bahn, «Αρχαιολογία, Θεωρίες Μεθοδολογία και Πρακτικές εφαρμογές», σ.492
[17] Στυλιανή Σουβατζή. «Εισαγωγή στις επιστήμες της αρχαιολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας» σ.21
[18] Άνταμ Κούπερ «Ανθρωπολογία & Άνθρωποι», Εκδόσεις Καστανιώτη σσ.47-50
[19] Κοινωνική Ανθρωπολογία, σειρά Β, σσ.113-115
[20] Ηρόδοτος «Ἱστορίαι», [7.223.2]
[21] Johnson, M. 1999. Archaeological Theory. An Introduction. Malden –Oxford – Carlton: Blackwell Publishing, σσ.4-5 [22] Oxford Lexico "
[23] Αρχαιολογία στον Ελληνικό χώρο. «Ιστορική Διαδρομή της Αρχαιολογίας, Ορισμός
Αντικείμενο, Βασικέs Αρχέs, Κλάδοι και προβλnματικη» Τόμος Α, σ.101
[24] Αρχαιολογία στον Ελληνικό χώρο. «Ιστορική Διαδρομή της Αρχαιολογίας, Ορισμός
Αντικείμενο, Βασικέs Αρχέs, Κλάδοι και προβλnματικη» Τόμος Α, σ.269
[25] Στυλιανή Σουβατζή. «Εισαγωγή στις επιστήμες της αρχαιολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας» σ
[26] Δημ. Σ. Αθανασόπουλος, «Για μια πολιτική της Κουλτούρας”, Αθήνα 1990 σ.35
[27] Γεώργιος Παπαϊωάννου – Νικολέτα Καναβού, «Εισαγωγή στην επιστήμη της Φιλολογίας», σ.9
[28] Δημ. Σ. Αθανασόπουλος, «Για μια πολιτική της Κουλτούρας”, Αθήνα 1990 σσ.335-336 [29] Δημ. Σ. Αθανασόπουλος, «Για μια πολιτική της Κουλτούρας”, Αθήνα 1990 σ.339
[30] Zigmunt Bauman, «Ο πολιτισμός ως πράξη» Εκδόσεις Πατάκη, σ.19

Βιβλιογραφία

1. Thomas Hylland Ericksen “Μικροί τόποι μεγάλα ζητήματα”
2. Ηρόδοτος, ιστορία
3. Colin Renfrew & Paul Bahn, «Αρχαιολογία, Θεωρίες Μεθοδολογία και Πρακτικές εφαρμογές»
4. Paul A. Erickson Liam D. Murphy «Ιστορία της ανθρωπολογικής σκέψης»
5. Στυλιανή Σουβατζή. «Εισαγωγή στις επιστήμες της αρχαιολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας»
6. Αρχαιολογία στον Ελληνικό χώρο. «Ιστορική Διαδρομή της Αρχαιολογίας, Ορισμός, Αντικείμενο, Βασικέs Αρχέs, Κλάδοι και προβλnματικη» Τόμος Α
7. Γεώργιος Παπαϊωάννου – Νικολέτα Καναβού, «Εισαγωγή στην επιστήμη της Φιλολογίας»
8. Έλλη Σκοπετσέα, Το «Πρότυπο βασίλειο και η μεγάλη ιδέα» Αθήνα, 1988
9. Αριστοτέλης «Των περί τα ζώα ιστοριών» σ.32 & Paul Radin
10. Κατερίνα Ι.Κακούρη “Κοινωνική Ανθρωπολογία” σειρά Β
11. Johnson, M. 1999. Archaeological Theory. An Introduction. Malden –Oxford – Carlton: Blackwell Publishing.
12. Δημ. Σ. Αθανασόπουλος, «Για μια πολιτική της Κουλτούρας”, Αθήνα 1990
13. Zigmunt Bauman, «Ο πολιτισμός ως πράξη» Εκδόσεις Πατάκη, σ.19
14. Άνταμ Κούπερ «Ανθρωπολογία & Άνθρωποι», Εκδόσεις Καστανιώτη

Διαδίκτυο:
1. Postmodern:www.postmodern.gr
2. Oxford Lexico: https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/

Εικόνες και πίνακας εικόνων